Participatievisie Gemeente Vaals 2024

Burgerparticipatie is het proces waarin de gemeente inwoners, ondernemers, verenigingen en maatschappelijke organisaties betrekt bij het ontwikkelen van plannen en besluiten. Bijvoorbeeld via bijeenkomsten, enquêtes of burgerberaden. Burgerparticipatie is in de afgelopen jaren steeds belangrijker geworden. Dit heeft alles te maken met de wereld van nu. Deze verandert snel en de problemen die ons confronteren worden steeds ingewikkelder. Een aantal ontwikkelingen hebben invloed op het belang van burgerparticipatie:

• •

  Het is online steeds makkelijker om informatie te vinden en te verspreiden. Hierdoor zijn mensen meer en beter op de hoogte van wat er speelt in de samenleving.

• •

  Ervaringen met participatie laten zien dat goede participatie ervoor kan zorgen dat oplossingen voor problemen beter aansluiten bij de leefwereld van belanghebbenden.

• •

  Inwoners zijn mondiger geworden. Wanneer er niet serieus naar inwoners geluisterd wordt en zij geen invloed op het beleid kunnen uitoefenen, ontstaat er een kloof tussen inwoners en de gemeente. En soms protest.

• •

  De decentralisatie van veel overheidstaken (denk bijvoorbeeld aan ouderenzorg) heeft ervoor gezorgd dat meer verantwoordelijkheden bij de samenleving zijn geland. De gemeente vraagt dus meer van de samenleving en is meer afhankelijk van inwoners voor het uitvoeren van taken.

• •

  Participatie is vastgelegd in de wet Versterking participatie op decentraal niveau. Deze wet is vanaf 1 januari 2025 van kracht. Deze wet bevat ook de verplichting om uiterlijk op 1 januari 2027 een participatieverordening vast te stellen.

• •

  Participatie in de vorm van een omgevingsdialoog is daarnaast een belangrijk onderdeel van de Omgevingswet. Deze wet is op 1 januari 2024 ingegaan.

Deze ontwikkelingen laten zien dat de rol van inwoners en belanghebbenden in de besluitvorming steeds groter is geworden. En dat de gemeente niet zonder de stem van inwoners kan. (Burger)participatie is een van de belangrijkste manieren waarop de gemeente ervoor kan zorgen dat de belangen van inwoners meer en beter worden meegenomen. Burgerparticipatie heeft daarnaast veel voordelen voor de besluitvorming. De kennis, kracht en creativiteit in de samenleving wordt bijvoorbeeld beter benut. Door het inwoners gemakkelijk te maken om mee te denken en invloed uit te oefenen, komen meer belangen en invalshoeken naar voren. Deze kunnen worden meegenomen bij het nemen van het uiteindelijke besluit, waardoor het besluit vaak beter aansluit bij de behoeften van de samenleving. Daarnaast zorgt burgerparticipatie vaak voor meer begrip voor de besluiten die worden genomen, omdat de argumenten voor besluiten transparanter en begrijpelijker worden uitgelegd. En tenslotte zorgt burgerparticipatie ervoor dat de gemeente beter in staat is om in te spelen op nieuwe behoeften uit de samenleving.

Met een visie op burgerparticipatie zorgen we ervoor dat participatie stevig verankerd wordt in de werkwijze van de gemeente Vaals. Hiervoor hebben we een toekomstbeeld en uitgangspunten geformuleerd. En daarnaast nog drie ambities waarmee we dit toekomstbeeld nastreven.

Toekomstbeeld

De gemeente Vaals werkt nauw samen met inwoners en belanghebbenden aan verschillende maatschappelijke thema's. We zetten participatie in op passende onderwerpen en doen dit zorgvuldig. Doordat we van elke ervaring leren, verloopt participatie steeds beter, wat leidt tot tevreden deelnemers en vertrouwen bij raads- en collegeleden. Dit zorgt ervoor dat participatie een belangrijke bijdrage levert aan de kwaliteit van de besluitvorming. De gemeente is voortdurend in contact met inwoners, ondernemers, verenigingen en maatschappelijke organisaties, zowel via geplande bijeenkomsten als informele gesprekken. Dit maakt de gemeente flexibeler en beter in staat om te reageren op behoeften uit de samenleving. Digitalisering speelt hierbij een belangrijke rol door deelname te vergemakkelijken via online platforms en digitale tools.

Participatie betekent voor de gemeente Vaals dat we actief inspanningen leveren om zoveel mogelijk belanghebbenden te betrekken, goed te informeren en een duidelijke terugkoppeling geven. Vaals is trots op de actieve betrokkenheid van haar burgers, die bijdragen aan een betere samenleving.

Uitgangspunten

• 1.

  Alleen participatie waar de deelnemers iets aan hebben.

We vragen inwoners, ondernemers, verenigingen en maatschappelijke organisaties alleen om hun tijd en inbreng als daar ook echt ruimte voor is. Zo niet – bijvoorbeeld door juridische of wettelijke obstakels of wanneer de uitkomst eigenlijk al vastligt - kiezen we ervoor om niet te participeren, maar om alleen te communiceren. Hiermee voorkomen we participatie voor de bühne en teleurstelling van deelnemers, wat kan leiden tot participatiemoeheid.

Participatie kan bovendien op vrijwel elk onderwerp worden ingezet. Maar goede participatietrajecten kosten voldoende tijd en capaciteit. Met die realiteit moeten we rekening houden. We organiseren liever één goed participatietraject dan drie teleurstellende. Daarom is het belangrijk om keuzes te maken wanneer we participatie inzetten. We kiezen ervoor om participatie met name in te zetten wanneer het participatieonderwerp de leefwereld van mensen direct raakt, het onderwerp voldoende concreet is en bij onderwerpen waarvan de maatschappelijke impact groot is.

• 2.

  Participatie is vormvrij, maar volgt wel het stappenplan.

De manier waarop je participatie uitvoert is van veel factoren afhankelijk: de maatschappelijke impact van het thema, de doelgroepen, de kaders, enzovoorts. Elk participatietraject is daarom uniek en vraagt daarom om een specifieke aanpak. Daarom hanteren we een vormvrije benadering van participatie waarbij ambtenaren de ruimte hebben om te experimenteren met manieren die passen bij het traject.

Hoewel participatie dus vormvrij is, laten ervaring en onderzoek ook best practices zien. Op basis van deze best practices uit onderzoeken en uit ervaring van ambtenaren uit de gemeente Vaals is een “stappenplan voor burgerparticipatie in Vaals” ontwikkeld. Dit is te vinden in bijlage 1. Bij elk participatietraject volgen we dit vastgestelde stappenplan. Aan de hand van vragen leidt het stappenplan de organisator van een participatietraject langs verschillende keuzes en aandachtspunten die in het traject voorbij komen. Het stappenplan is een houvast voor organisatoren, gebaseerd op interne en externe kennis, om goed voorbereid het proces in te gaan. Het stappenplan beschrijft de werkwijze, maar kan ook als checklijst worden gebruikt.

• 3.

  Relevante doelgroepen worden actief betrokken

Elk participatietraject heeft specifieke doelgroepen die relevant zijn voor het proces. In plaats van gewoonweg “de inwoner” uit te nodigen, denken we na over welke groepen binnen de samenleving bij het proces betrokken moeten worden. We nemen een actieve rol aan en streven ernaar dat alle relevante doelgroepen op de hoogte worden gebracht van hun mogelijkheid om invloed uit te oefenen via communicatiemiddelen die passen bij de doelgroep.

• 4.

  Participatietrajecten zijn inclusief

We streven ernaar om een inclusief participatieproces te creëren. Dit kan bijvoorbeeld met het aanbieden van diverse participatievormen, zowel online als offline, zodat verschillende doelgroepen kunnen deelnemen op een manier die bij hen past. Bij fysieke bijeenkomsten streven we ernaar dat deze door elke doelgroep, ook mindervalide, bereikbaar zijn. Op deze manier krijgt iedereen kans om zijn of haar stem te laten horen. Daarnaast streven we naar toegankelijke communicatie en informatie, zodat deelnemers op hun eigen niveau geïnformeerd worden en op gelijke voet kunnen deelnemen aan het traject.

• 5.

  We geven betrokkenen het hoogst haalbare niveau van invloed

De niveaus van invloed in de burgerparticipatieladder (zie figuur 1) worden gebruikt om aan te duiden welk niveau van invloed deelnemers hebben. Om betrokkenheid te stimuleren, streven we ernaar om deelnemers het hoogst haalbare niveau van invloed te geven. Wat het hoogst haalbaar is, is afhankelijk van de fase waarin het proces zich bevindt, het gewicht van het thema en de beschikbare ruimte voor inbreng.

Niveaus van invloed op de burgerparticipatieladder

• 1.

  Informeren/communiceren: de gemeente houdt belanghebbenden op de hoogte van besluiten en vraagt deelnemers niet om inhoudelijke inbreng. Deelnemers zijn toehoorders. Voorbeeld: de gemeente informeert inwoners over aanpassingen in het riool. Belangrijk: informeren en communiceren zijn naast de eerste trede ook belangrijk als aanvulling in elke hogere trede van de participatieladder.

• 2.

  Raadplegen: de gemeente bepaalt zelf de agenda, maar ziet deelnemers als gesprekspartners bij de ontwikkeling van beleid of bij het nemen van een besluit. De politiek verbindt zich niet aan de resultaten die uit de gesprekken voortkomen, maar verantwoordt zich wel over de consultatie. Deelnemers zijn geraadpleegde. Voorbeeld: de gemeente organiseert een inspraakavond over een verkeerscirculatieplan.

• 3.

  Adviseren: de gemeente stelt de agenda samen en geeft deelnemers de gelegenheid om problemen aan te dragen en oplossingen te formuleren, waarbij deze ideeën een volwaardige rol spelen in de ontwikkeling van beleid. De politiek verbindt zich in principe aan de resultaten, maar kan bij de uiteindelijke besluitvorming hiervan beargumenteerd afwijken. Deelnemers zijn adviseurs. Voorbeeld: een door de gemeente ingesteld adviesorgaan dat adviseert over beleid, regelgeving of wetgeving op een specifiek terrein.

• 4.

  Coproduceren: gemeente en deelnemers beslissen samen over de agenda en zoeken samen naar oplossingen voor een probleem. De politiek verbindt zich in principe aan deze oplossingen in de uiteindelijke besluitvorming. Deelnemers zijn samenwerkingspartners. Voorbeeld: bewoners werken binnen vooraf gestelde kaders samen met ambtenaren van de gemeente aan een herinrichtingsplan voor hun buurt.

• 5.

  Meebeslissen: de gemeente laat de beleids- en besluitvorming over aan de deelnemers, waarbij het ambtelijk apparaat een adviserende rol vervult. De politiek neemt de resultaten over, na toetsing aan vooraf gestelde randvoorwaarden. Deelnemers zijn medebeslissers. Voorbeeld: bewoners beslissen over de besteding van een buurtbudget.

• 1.

  Van elkaar leren, experimenteren en reflecteren

Participatie kan op ontelbaar manieren worden uitgevoerd. Omdat elk project waarvoor participatie wordt ingezet anders is, bestaat er geen blauwdruk van een perfect participatietraject. Participatie is dus maatwerk. En een vaardigheid, die je vooral leert door te doen, van anderen te leren, te experimenten en te reflecteren. Hiervoor geven we ambtenaren ruimte en vrijheid. Omdat participatie vormvrij is en elk traject een nieuwe aanpak vergt, vraagt dit veel van degenen die de trajecten op proces en inhoud vormgeven. Daarom willen we investeren in het leerproces van ambtenaren. Bijvoorbeeld via interne intervisies, terugkerende reflectiemomenten waarbij van elkaar geleerd wordt van afgeronde participatietrajecten, cursussen en tijd voor afstemming met collega's in de regio. Op deze manier wordt de wijze waarop we participatie vormgeven steeds beter en blijven we op de hoogte van nieuwe ontwikkelingen. Het belang van sterke participatievaardigheden voor ambtenaren van de gemeente Vaals is groot en hoort ook thuis in het personeelsbeleid. Hierbij speelt participatie een rol in werving, training en coaching van ambtenaren, om zo deze vaardigheid in de organisatie te versterken.

Om onze voortgang vast te houden, wordt elke twee jaar een evaluatieverslag opgesteld. Dit verslag wordt gedeeld met zowel het college als de gemeenteraad om transparantie te garanderen en hen te informeren over de bevindingen en verbeterpunten. Op basis van dit verslag kunnen verbeterpunten worden geformuleerd.

• 2.

  Bereik van participatietrajecten verbeteren

Participatie is alleen een succes als de juiste doelgroepen worden bereikt. Sommige doelgroepen zijn moeilijker te bereiken dan anderen. Dit heeft bijvoorbeeld te maken met een tekort aan tijd en de aanwezigheid van stress. Denk hierbij aan mensen met financiële problemen, ouders met (jonge) kinderen of jongeren. Om hen te bereiken, is het belangrijk dat we strategisch nadenken over nieuwe manieren van communicatie om hen te bereiken en te betrekken bij participatie. Daarnaast beschikken we als gemeente over beperkte tools om participatie online vorm te geven. Digitale participatie dient als een aanvulling op fysieke participatiemomenten en heeft verschillende voordelen: het is onafhankelijk van tijdstip, kost de deelnemer minder tijd en kan een doelgroep aanspreken die niet naar fysieke bijeenkomsten komt.

We gaan onderzoeken op welke manieren we deze doelgroepen beter kunnen bereiken. Bijvoorbeeld door strategisch na te denken over communicatie naar verschillende doelgroepen en hier een handreiking voor participatieorganisatoren voor op te stellen. En door te onderzoeken wat de toegevoegde waarde van digitale tools voor participatie kan zijn. Wanneer we het bereik van participatietrajecten vergroten, zorgen we ervoor dat participatietrajecten meer verschillende invalshoeken meenemen en een representatiever beeld geven van de bevolking in de gemeente. En dat participatie laagdrempeliger, toegankelijker en effectiever wordt voor onze inwoners.

• 3.

  Stimuleren actief burgerschap

Actieve burgers dragen bij aan een goed functionerende samenleving. Burgerparticipatie is krachtiger als inwoners actief en enthousiast zijn. En mee willen doen. Als gemeente willen we eigenaarschap en actief burgerschap stimuleren. Dit doen we bijvoorbeeld door te experimenteren met vormen van burgerparticipatie waarin de deelnemers een hoge mate van invloed en verantwoordelijkheid hebben. Of door ontmoetingen te faciliteren en bewegingen van onderop mogelijk te maken. Door met deze manieren te experimenteren en ruimte te geven aan betrokken burgers, geven we de hele samenleving meer daadkracht en gevoel van eigenaarschap. Het hoofdstuk “overheidsparticipatie” sluit aan op deze ambitie.

Bij het stimuleren van actief burgerschap hoort ook het uitdaagrecht, waarvoor een regeling vanaf 2027 in een nieuwe participatieverordening moet zijn opgenomen. Het uitdaagrecht geeft bewoners, maatschappelijke organisaties en andere groepen de mogelijkheid om taken van gemeente over te nemen. Bijvoorbeeld wanneer zij denken een probleem of kans slimmer, beter, goedkoper aan te kunnen pakken. We gaan een regeling voor het uitdaagrecht in de nieuwe participatieverordening opnemen die inwoners stimuleert om actief bij te dragen aan de leefomgeving.

Burgerparticipatie vraagt wat van de gemeente en van de samenleving. Meer burgerparticipatie zorgt namelijk voor een nieuwe verhouding tussen inwoners en de lokale overheid. Om dit in goede banen te leiden, is een duidelijke rolverdeling belangrijk.

Rol van belanghebbenden

Belanghebbenden leveren inbreng tijdens het participatieproces. Voor goede burgerparticipatie is de actieve deelname en een gevoel van eigenaarschap bij belanghebbenden cruciaal. Voor belanghebbenden die deelnemen aan het participatieproces is het belangrijk dat zij begrip hebben voor de verschillende standpunten en zienswijzen van anderen. En begrip voor de rol van de gemeente als bewaker van het algemeen belang. Dit vraagt van belanghebbenden om respectvol met elkaars mening en belang om te gaan.

Rol van de gemeenteraad

Voor de gemeenteraad is het belangrijk dat burgers gehoord worden. Dit betekent dat de resultaten van participatietrajecten serieus genomen worden tijdens de besluitvorming. En dat de ingrijpende beslissing om af te wijken van adviezen uit een participatietraject goed en begrijpelijk worden onderbouwd.

Met de vaststelling van de participatievisie en – verordening stelt de gemeenteraad de kaders voor het participatiebeleid vast. Bij de uitvoering van het participatiebeleid en participatietrajecten heeft de gemeenteraad de rol om de uitvoering door het college van B&W te controleren. Daarnaast vertegenwoordigt de gemeenteraad de inwoners van Vaals. En zo het algemeen belang. Voor een goede vertegenwoordiging is het belangrijk dat raadsleden kunnen ophalen wat er speelt in de samenleving. Raadsleden kunnen daarom participatietrajecten bijwonen als toehoorder. Wel is het belangrijk dat de participatiebijeenkomsten geen politieke vergaderingen worden. Raadsleden bewaren hun politieke inbreng voor de raadscyclus.

Tenslotte heeft de gemeenteraad ook de mogelijkheid om een eigen burgerparticipatietraject te starten. Dit wordt dan niet door het college en de ambtelijke organisatie uitgevoerd, maar door de griffie.

Rol van college van burgemeesters en wethouders

Het college van B&W is verantwoordelijk de voorbereiding en uitvoering van participatietrajecten. Het college legt verantwoording af aan de gemeenteraad. Bij de verantwoording is het belangrijk dat de manier waarop het participatietraject is verlopen, de opbrengst die is opgehaald en de manier waarop de opbrengst invloed heeft gehad op het beleidsvoorstel, transparant gedeeld wordt. Een beschrijving van de wijze waarop het stappenplan voor burgerparticipatie (bijlage 1) is doorlopen maakt deel uit van deze verantwoording.

Rol van de ambtelijke organisatie

De ambtelijke organisatie maakt het plan voor het participatietraject en voert dit zo goed mogelijk uit. Daarnaast zorgt de ambtelijke organisatie ervoor dat zij in contact staat met de samenleving, zodat de manier waarop participatie plaatsvindt zo goed mogelijk aansluit bij de samenleving. De organisatie blijft experimenteren en reflecteren om zo de uitvoering te verbeteren en houdt zichzelf op de hoogte van ontwikkelingen rondom participatie.

Bij overheidsparticipatie stappen inwoners met een initiatief naar de gemeente en vragen om samenwerking of betrokkenheid. De initiatiefnemer(s) is/zijn eigenaar van het proces. De besluitvorming ligt daarom in handen van de initiatiefnemers.

Waarom overheidsparticipatie?

Burgers komen steeds vaker zelf met initiatieven waarbij ze de overheid willen betrekken. We willen als gemeente actief burgerschap stimuleren en staan daarom open voor initiatieven die vanuit de samenleving komen.

Visie op overheidsparticipatie

Vanuit de ambitie om actief burgerschap te stimuleren, zorgt de gemeente bij overheidsparticipatie ervoor om zo min mogelijk zelf te regisseren en zoveel mogelijk ruimte en zeggenschap aan de samenleving te geven. Wanneer de gemeente participeert in initiatieven vanuit de samenleving, neemt de gemeente een open en faciliterende houding aan, waarbij ze het algemeen belang bewaakt. Bij zaken waarbij de rechten van individuele burgers of het algemeen belang gegarandeerd moeten worden, blijft de gemeente de regulerende overheid.

Rolverdeling bij overheidsparticipatie

Bij overheidsparticipatie is de rol van de gemeente in principe faciliterend en meedenkend. Het eigenaarschap blijft bij de initiatiefnemer. De gemeente kan op verschillende niveaus betrokken zijn bij initiatieven uit de samenleving, variërend van reguleren tot loslaten (zie figuur 2: overheidsparticipatieladder). De gemeente kiest de rol die zij vervult op basis van de omstandigheden en de fase van het proces, waarbij het algemeen belang altijd centraal staat.

Het verbinden en communiceren met de samenleving staat altijd centraal in onze aanpak. De kracht uit de samenleving vergroot wanneer de overheid zich zoveel mogelijk op de achtergrond houdt en de participatietrap beklimt voor zover dat passend en mogelijk is. Dit geeft inwoners de ruimte om zelf initiatieven te nemen en te ontwikkelen, terwijl de gemeente een coördinerende en ondersteunende rol speelt om het proces te faciliteren.

In situaties waarbij het algemeen belang zwaarwegend is, kiest de gemeente vaak voor een lagere positie op de overheidsparticipatieladder (zie figuur 2). Dit betekent dat de gemeente een actievere rol kan spelen om zo het algemeen belang te behartigen.

Figuur 2: overheidsparticipatieladder

De omgevingsdialoog in het kader van de omgevingsvisie is ook een vorm van participatie. Een aanvrager van een omgevingsvergunning moet binnen de Omgevingswet in veel gevallen in gesprek gaan met omwonenden. Dit is zo geregeld, omdat veranderingen zoals een aanbouw of een dakterras invloed kunnen hebben op buren, omwonenden of de hele buurt. Doordat de initiatiefnemer in gesprek gaat met buren en andere belanghebbenden, zorgt deze vorm van participatie ervoor dat bezwaren, meningen en belangen rondom veranderingen in de openbare ruimte vroegtijdig op tafel komen. Dit zorgt voor een gedragen plan en voorkomt juridische procedures achteraf. En zorgt ervoor dat inwoners meer begrip hebben voor elkaars belangen.

Omgevingsdialoog is vormvrij

Bij de omgevingsdialoog is de gemeente niet aan zet: de initiatiefnemers regelen dit zelf. Hoe ze dit doen, is vormvrij. Omdat deze vorm van participatie belangrijk is, helpt de gemeente initiatiefnemers en belanghebbenden wel op weg door middel van een handreiking1

Rolverdeling bij een omgevingsdialoog

Onder de Omgevingswet geldt een plicht voor de aanvrager van een omgevingsvergunning. De initiatiefnemer moet bij zijn aanvraag voor een omgevingsvergunning aangeven óf er aan participatie is gedaan en wat, als dat het geval is, de resultaten zijn. De aanvrager is dus niet wettelijk verplicht om aan participatie te doen, maar dit wordt wel sterk aangeraden

Er is één uitzondering op deze regel. De gemeenteraad kan namelijk gevallen aanwijzen waarin participatie van belanghebbenden verplicht wordt. De gemeenteraad van Vaals heeft op 2 oktober 2023 deze gevallen aangewezen. Deze gevallen zien toe op een omgevingsvergunning voor een buitenplanse omgevingsplanactiviteit. Als in zo’n aangewezen geval niet of onvoldoende aan participatie is gedaan, kan het college de aanvraag buiten behandeling laten. Als in andere gevallen (daar waar participatie niet verplicht is) wordt aangegeven dat er geen participatie is uitgevoerd, is dat op zichzelf geen grond voor weigering.

De gemeente als bevoegd gezag betrekt de informatie die beschikbaar komt vanuit de participatie bij de afweging voor vergunningverlening. Hoe meer informatie over de verschillende belangen beschikbaar, hoe beter de gemeente in staat is om een besluit te nemen. Of het nu gaat om een ‘kleine’ ruimtelijke ontwikkeling zoals een uitbouw, of een ‘grote’ ruimtelijke ontwikkeling, participatie is altijd gewenst.