Cultuurhistorische Elementenkaart Hollands Kroon 2025 en Kansenkaart Wieringen

2.2.1 Omgevingsverordening NH2022

Het landschap van de gemeente Hollands Kroon is voor een deel beschermd via de omgevingsverordening NH2022 via de werkingsgebieden NNN (Natuurnetwerk Nederland) en Beschermd Landschap.5 De beschrijvingen van de werkingsgebieden zijn weinig gedetailleerd. Het betreffen vooral schetsmatige beschrijvingen van de verschillende gebieden. Ook de provinciale monumenten binnen de gemeente Hollands Kroon zijn beschermd via de Omgevingsverordening NH2022.

Afb. 4. Een stolpboerderij aan de Westfriesedijk in Kolhorn. Foto: Mello Media.

2.2.2 Stolpenwaarderingskaart

MOOI-Noord-Holland heeft in opdracht van de provincie een stolpenwaarderingskaart vervaardigd. De stolpen op de kaart bestaan uit stippen, die in een omgevingsplan dienen te worden omgezet naar vlakken.

Ten behoeve van een goede inbedding van de cultuurhistorische waarden op gemeentelijk niveau zijn door het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland verschillende handreikingen gemaakt om cultuurhistorische elementen beter te kunnen verankeren in omgevingsplannen. Een recent voorbeeld is de Handreiking Regie op historische waterstructuren.

2.3.1 Kadernota Erfgoed6

In 2019 is de Kadernota Erfgoed vastgesteld door de gemeenteraad van Hollands Kroon. De focus lag daarbij op het aanwijzen van gemeentelijke monumenten. Op de gemeentelijke website wordt het erfgoedregister bijgehouden.7 Binnen de gemeente Hollands Kroon bevinden zich 128 rijksmonumenten, 36 provinciale monumenten en 37 gemeentelijke monumenten. Daarnaast is Kolhorn een rijksbeschermd dorpsgezicht en Barsingerhorn een provinciaal beschermd dorpsgezicht. Naast het uitbreiden van de monumentenlijst zijn in de Kadernota ook andere onderwerpen verder uitgewerkt, zoals: de Kerkenvisie, Open Monumentendag en het toepassen van informatieborden.

2.3.2 Beleidskaart Archeologie 2022

Archeologie West-Friesland heeft voor de gemeente Hollands Kroon een archeologische beleidskaart ontwikkeld. De beleidskaart archeologie met toelichting is op 14 juli 2022 vastgesteld door de gemeenteraad.8 Op de beleidskaart archeologie is aangegeven waar de bekende archeologische waarden zich bevinden en welke archeologische verwachtingen er zijn. De waarden en verwachtingen zijn gecombineerd met een beleidsadvies per zone.

Afb. 5. Het dorpslint Heerenweg in Barsingerhorn, het provinciaal beschermd dorpsgezicht. Foto: Mello Media.

Voor de beleidskaart zijn de waarde en de begrenzing van de historische dorpslinten nader gespecificeerd, onder andere aan de hand van verschillende historische kaarten. De begrenzingen van de verwachtingszones in het buitengebied zijn voor de beleidskaart archeologie 2022 niet (opnieuw) bekeken. De bijbehorende vrijstellingsgrenzen zijn echter wel aangepast en in de meeste gevallen verruimd. Bij beoogde ingrepen die de vrijstellingsgrenzen overschrijden, zal in eerste instantie een quickscan worden vervaardigd. Hierbij wordt de archeologische verwachting voor een specifiek plangebied nader gespecificeerd en wordt aangegeven of nader archeologisch onderzoek noodzakelijk is.

2.3.3 Erfgoedvisie Hollands Kroon 20239

De gemeente Hollands Kroon heeft in 2023 een erfgoedvisie opgesteld. De erfgoedvisie bouwt voort op de kadernota met een stimulerend monumentenbeleid. Naast archeologie en gebouwd erfgoed, wordt een aanzet gegeven voor de cultuurhistorische elementenkaart. De cultuurhistorische elementenkaart die in onderhavig rapport wordt gepresenteerd, kan worden opgenomen in het omgevingsplan.

Afb. 6. Overzicht van de historisch-geografische kaartlaag van de cultuurhistorische waardenkaart uit 2001/2002.

3.4.1 Ensemble Koegras-Anna Paulownapolder

De landschappelijke karakteristiek voor de delen binnen de gemeente Hollands Kroon betreffen:

• •

  2. Waddenkust met Balgzandkanaal, vaarten, dijk en wegen.

• •

  4. De aandijking Anna Paulownapolder, waar de voormalige kreekstructuren (waaronder de Oude Veer) contrasteren met rechte lijnen.

• •

  5. Aandijkingen Wieringer-waard en Waardpolder: strokenverkaveling aan geknikt lanen en linten.

• •

  6. ‘Waterspin’, bestaande uit het Oude Veer, het Amstel-meer, het Waardkanaal, het Amstelmeerkanaal en het Balgzandkanaal.

Afb. 10. Schematische kaart van het ensemble Koegras- Anna Paulownapolder uit de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie.

Het aandijkingenlandschap is stapsgewijs ontstaan, in de loop van twee eeuwen. De opzet varieert onder andere in maat en schaal van de verkaveling.

De ruimtelijke kwaliteit is gebaat bij:

• •

  Het herkenbaar houden van de verschillen tussen de aandijkingen;

• •

  Het versterken van het onderscheid tussen de kronkelige lijn (voormalige wadkreken) en het rechte grid in de Anna Paulownapolder;

• •

  Het zichtbaar en herkenbaar houden/maken van krekenstructuur van het Oude Vee en het Waardkanaal.

3.4.2 Ensemble Wieringen-Wieringermeer

Het ensemble bestaat uit het voormalige eiland Wieringen met een zeer oud kleinschalig reliëfrijk cultuurhistorisch waardevol keileemlandschap, de kleinere aandijkingen Polder Waard-Nieuwland en de Groetpolder en het veel recenter gerealiseerde, grootschalige vlakke en open droogmakerijlandschap van de Wieringermeerpolder.

De landschappelijke karakteristiek van het ensemble betreffen:

• •

  1. Keileemlandschap voormalig eiland Wieringen.

• •

  2. Aandijkingen Groetpolder en Polder Waard-Nieuwland.

• •

  3. Droogmakerij Wieringermeerpolder: A. Subtiele hoogteverschillen oude kreekruggen; B.

• •

  Robbenoordbos (productiebos); C. Tijdens WOII doorgestoken dijk (Dijkgatsbos).

• •

  4. Amstelmeer.

• •

  5. Afsluitdijk.

Afb. 11. Schematische kaart van het ensemble Wieringen- Wieringermeer uit de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie.

De ruimtelijke kwaliteit is gebaat bij:

• •

  Het zorgvuldig inpassen van ruimtelijke ontwikkelingen in het cultuurhistorische en kleinschalige landschap van Wieringen;

• •

  Bij grootschalige ruimtelijke ingrepen binnen de Wieringermeerpolder de lijnen behouden als ruimtelijke dragers van het oorspronkelijk ontwerp;

• •

  De randen van de Wieringermeer te ontwikkelen tot landschappelijke zones, voortbouwend op hun eigen karakteristiek;

• •

  Het behouden en het zichtbaar/beleefbaar blijven van de huidige verkavelingsstructuur (inclusief sloten) bij (semi) tijdelijke functies en opstelling in het landschap, zoals voor zonne-energie;

• •

  Het behouden van de vrij ruimte (molenbiotopen) rond historische windmolens.

3.4.3 Ensemble West-Friesland West

De landschappelijke karakteristiek voor de delen binnen de gemeente Hollands Kroon betreft het Oude zeekleilandschap met hoger gelegen kreekruggen en laaggelegen kommen (nummer 1 op afb. 12)

Binnen dit oude zeekleilandschap is een onderscheid gemaakt:

• •

  Nostalgische verkaveling en terpenlandschap rondom Schagen (A).

• •

  Kleine (in het landschap verdwenen) droogmakerijen (F).

De Westfriese Omringdijk met zijn kwaliteitszone is apart beschreven als ruimtelijke structuur. Deze is van belang voor de aangrenzende ensembles.

Ook de grote kanalen zoals het Kanaal Stolpen-Schagen-Kolhorn is een belangrijke ruimtelijke drager

De ruimtelijke kwaliteit is gebaat bij:

• •

  Het behouden van het open en kleinschalige terpen- en linten landschap;

• •

  Het herkenbaar houden van de Westfriese Omringdijk als doorgaande lijn en identiteitsdrager;

• •

  Het behouden en versterken van de relatie tussen de Westfriese Omringdijk en het kleinschalige Westfriese landschap;

Afb. 12. Schematische kaart van het ensemble West- Friesland West uit de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie.

3.4.4 Structuren

In de Leidraad staan de volgende structuren aangegeven die betrekking hebben op het grondgebied van de gemeente Hollands Kroon:

Waddenkust

De ruimtelijke kwaliteit is o.a. gebaat bij:

• •

  Het versterken van de ruimtelijke relatie met het achterland ter plaatse van de Balgzanddijk- Anna Paulownapolder;

• •

  Het vergrote van de beleving van Wieringen aan het Wad;

• •

  Benutting van de bijzondere ligging van Den Oever op de plek waar Wieringen, Waddenzee, IJsselmeer, snelweg & en Afsluitdijk bij elkaar komen;

• •

  Versterking van de beleving van de grootsheid van het waterlandschap op de Afsluitdijk;

• •

  Het behoud van de Balgzanddijk als een robuuste groene dijk;

• •

  Het behoud van de Amsteldiepdijk als een heldere verbindingsdam.

IJsselmeerkust

De ruimtelijke kwaliteit is o.a. gebaat bij:

• •

  Beschouwing van het IJsselmeergebied als één ongedeelde ruimte;

• •

  Beschouwing van de kust als zone, niet als lijn;

• •

  Behoud van de grote open maten van het water;

• •

  Versterking van de (recreatieve) beleving;

• •

  Het creëren van een gevarieerd kustlandschap waarin de ontstaansgeschiedenis afleesbaar blijft;

• •

  Het behouden van de dijk als monumentale drager.

Westfriese Omringdijk

De ruimtelijke kwaliteit is o.a. gebaat bij:

• •

  Het zichtbaar en beleefbaar houden/maken van landschappelijke verschillen aan beide zijden van de dijk;

• •

  Het versterken van de karakteristieke verschillen van de dijktrajecten;

• •

  Het behouden van de dijk als autonoom en herkenbaar element in het landschap met een kwaliteitszone;

• •

  Behoud van continuïteit van het dijktracé;

• •

  De functie van de dijk als recreatieve route door het landschap te versterken;

• •

  De dijk als ecologische schakel verder ontwikkelen.

Stolpenstructuren

Karakteristieke linten met stolpboerderijen zijn aangegeven. De in 2023 vastgestelde stolpenwaarderingskaart vormt een nadere uitwerking van deze structuren.

Het kaartmateriaal behorende bij het Prachtlandschap Noord-Holland is vanwege het globale karakter niet geschikt om te hanteren op gemeentelijk niveau.

Een selectie van bovengenoemde (cultuur)landschappen is benoemd tot Beschermd Landschap (voorheen Bijzonder Provinciaal Landschap) en beschermd via de Omgevingsverordening NH 2022.

Afb. 13. De Michaëlskerk op Oosterland met op de achtergrond de Waddenzee. Foto: Mello Media.

Tabel 2. Verantwoording gebruikte bronnen.

Afb. 14. De Hippolytuskerk in Hippolytushoef. Foto: Mello Media.

4.1.1 Historische waterlopen

Op basis van een kaartvergelijking van de kadastrale minuutplannen uit 1819-1826 en de huidige topografie (BGT) is bepaald welke historische waterlopen nu nog in het landschap aanwezig zijn. Voor de waterlopen in de Wieringermeer is onder andere gebruik gemaakt van de Directie van de Wieringermeer 1955. Daarnaast is gebruik gemaakt van TopoTijdReis. Alle nog aanwezige waterlopen zijn overgenomen op de elementenkaart. Indien de waterlopen ook zijn weergegeven op de CHW-kaart of vallen binnen een op de CHW-kaart aangegeven polder/verkaveling, is de bijbehorende code toegevoegd om de historische waterlopen nader te duiden.

Op Wieringen zijn twee bijzondere typen historische waterlopen aanwezig, namelijk de sjanen en walsloten. De nog aanwezige sjanen en walsloten zijn opgenomen in de categorie historische waterlopen. Een groot deel is echter verdwenen. Daarom is besloten deze op te nemen op een speciale ‘kansenkaart’ voor Wieringen (zie hoofdstuk 5).

Naast waterlopen, vaarten, kanalen en boezemwateren zijn twee wielen (restanten van dijkdoorbraken), een molengang en het Amstelmeer opgenomen in de categorie van historische waterlopen.

4.1.2 Historische wegen

Voor het inventariseren van de historische wegen is vooral gebruik gemaakt van de kadastrale minuutplannen, overig historisch kaartmateriaal en de BGT. Voor de wegen in de Wieringermeer is onder andere gebruik gemaakt van de Directie van de Wieringermeer 1955. De wegen die op de CHW-kaart als lijnen zijn aangegeven, zijn meegenomen en op basis van de BGT omgezet naar vlakken. In enkele gevallen is de loop/begrenzing van de wegen ten opzichte van de CHW aangepast. Daar waar de weg duidelijk is omgelegd in recente tijden, is het wegdeel niet meegenomen. Indien een weg over een dijk loopt, is gekozen om deze op de elementenkaart op te nemen in de categorie dijken (zie 4.1.6).

4.1.3 Bewoning

Alle historische bewoningskernen binnen de gemeente zijn afgebeeld op de cultuurhistorische elementenkaart. Daarbij is gekozen om een onderscheid te maken tussen historische dorpskernen/linten, buurtschappen en geconcentreerde nederzettingen. De buurtschappen zijn gedefinieerd als bewoningskernen zonder kerk. De geconcentreerde nederzettingen liggen in de Anna Paulownapolder en de Wieringermeer en dateren uit de 19^de/20^ste eeuw.

Een deel van de kernen/buurtschappen staat aangegeven op de CHW-kaart. Deze waren in het kader van de beleidskaart archeologie al nader begrensd op basis van de kadastrale minuutplannen, huidige topografie, het AHN en aanvullende historische kaarten. De in detail begrensde polygonen zijn overgenomen op de elementenkaart. De vlakken van de CHW-kaart zijn hierbij dus aangepast. Alleen voor de geconcentreerde nederzettingen is het oorspronkelijke polygoon van de CHW-kaart overgenomen.

Tabel 3. Alle historische bewoningskernen binnen de gemeente Hollands Kroon.

Locaties van historische bewoning die los in het landschap liggen, zijn niet meegenomen op de elementenkaart. Wel is gekozen om alle losse historische woonpercelen in de Wieringerwaard apart aan te geven. Dit betreft namelijk een planmatig ingerichte polder uit de 17^de eeuw. Op de kaart van Adriaan Anthonisz (1611-1744) is in detailniveau de kavelindeling van de polder weergegeven (zie afb. 18).

4.1.4 Kerkterreinen

Ook de historische kerkterreinen zijn in eerste instantie overgenomen uit de bekende waarden van de beleidskaart archeologie. De polygonen waren voor de beleidskaart al nader begrensd op basis van de kadastrale minuutplannen.

Bijzonder is de Koeienkerk in Zijdewind op de kruising Havenstraat-Hartweg-Zandweg. Deze kerk is gesloopt in 1970. In de huidige situatie bevindt zich hier een rotonde. Bij de herinrichting van de Zandweg en rotonde is in 2024 archeologisch onderzoek uitgevoerd door Archeologie West-Friesland. Hierbij zijn resten van de Koeienkerk en het bijbehorende kerkhof aangetroffen. De resultaten maken onderdeel uit van een educatieproject voor scholen in de omgeving. Op de rotonde is een klokkenstoel geplaatst (afb. 15). Op het terrein is nu dus geen kerk meer aanwezig, maar toch is gekozen deze zone op te nemen op elementenkaart. De herinnering aan de Koeienkerk leeft in de lokale gemeenschap.

4.1.5 Molenplaatsen

Voor het inventariseren van de molenplaatsen is allereerst gebruik gemaakt van de bekende waarden uit de beleidskaart archeologie. Niet alle polygonen zijn echter overgenomen. Veel van de verdwenen molens zijn niet meegenomen op de cultuurhistorische elementenkaart. Deze molenplaatsen zijn archeologisch waardevol, maar zijn niet meer als element in het landschap herkenbaar. Verdwenen molens in het buitengebied, waarvan de molenplaatsen nog te herkennen zijn, zijn wel opgenomen. Daarbij is met name gekeken of er nog een relatie bestaat met aanwezige historische waterlopen. In alle gevallen is een verwijzing naar de online molendatabase bijgevoegd.15

Afb. 15. Op de plek waar ooit de “Koeienkerk” heeft gestaan in Zijdewind, is in 2025 een klokkenstoel geplaatst met daarin de oorspronkelijke klok van de kerk.

Afb. 16. Molen “De Hoop” uit Oude Niedorp, een korenmolen uit 1641. Foto: Molendatabase.

4.1.6 Dijken

De historische dijken van Hollands Kroon zijn evenals de historische dorpskernen geheel opnieuw begrensd bij het opstellen van de beleidskaart archeologie. Bij de herbegrenzing is in de eerste plaats gebruik gemaakt van het dijkenbestand van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (Dataset RCE dijkenkaart). Dit bestand geeft de ligging van de dijken globaal met een lijn aan. Het dijkprofiel is vervolgens aan de hand van historisch kaartmateriaal, het AHN en de huidige topografie ge(re)construeerd.. Alle nog aanwezige historische dijken zijn overgenomen op de elementenkaart. Daar waar relevant zijn verwijzingen naar de CHW-kaart toegevoegd.

De begrenzingen van de Westfriese Omringdijk, de Wierdijk op Wieringen en de Herenweg tot Kolhorn zijn overgenomen van de Provincie Noord-Holland. Deze dijken zijn namelijk aangewezen als provinciaal monument.

4.1.7 Eendenkooien

Binnen de gemeente Hollands Kroon zijn nog twee eendenkooien aanwezig die mooi als losse elementen herkenbaar zijn in het landschap. Voor de begrenzing is in beide gevallen overgenomen van de CHW-kaart. Daarnaast bevindt zich in de Hippolytushoeverkoog nog een eendenkooi die deels is verdwenen. Er is in de huidige situatie echter nog water met daaromheen bos aanwezig. Ook deze eendenkooi is daarom opgenomen op de cultuurhistorische elementenkaart.

Binnen de gemeente Hollands Kroon bevinden zich ook vijf verdwenen eendenkooien. Deze zijn niet meer als eendenkooi in het landschap herkenbaar en daarom niet opgenomen op de elementenkaart. Ze zijn wel beschikbaar in een aparte kaartlaag van de ‘Kansenkaart’ (zie hoofdstuk 5).

4.1.8 Spoorlijnen

Door de gemeente lopen een aantal spoorlijnen. Door de Anna Paulownapolder loopt de huidige spoorlijn tussen Schagen en Den Helder. Daarnaast zijn een tweetal historische tramtracés aanwezig. Het gaat om het tramtracé dat ooit van Schagen naar Wognum liep en van Schagen naar de Van Ewijcksluis. Ze zijn deels nog herkenbaar in het landschap (door aanwezigheid spoordijk en/of spoorsloten) en in gebruik als wandelpad. Alleen deze delen zijn opgenomen op de elementenkaart. De tramlijn tussen Schagen en Wognum werd eind 19^de eeuw in gebruik genomen en functioneerde tot 1930. De tramlijn tussen Schagen en de Van Ewijcksluis was in gebruik tussen 1912 en 1935

4.1.9 Historisch groen

De gemeente Hollands kroon heeft nog geen historisch groen benoemd. In de Omgevingsverordening NH2022 staan wel oude bosgroeiplaatsen aangegeven.16 Deze zijn in kaart gebracht door Alterra op basis van de Chromotopografische kaart, schaal 1:25.000.17 Op basis van de kadastrale minuutkaart (schaal 1:2.500) kunnen deze oude bosgroeiplaatsen beter worden begrensd. De begrenzing is nu namelijk niet nauwkeurig genoeg. Daarbij komt dat veel van de aangegeven bosgroeiplaatsen in de huidige situatie niet meer aanwezig zijn. De oude bosgroeiplaatsen en de bospercelen aanwezig op de kadastrale minuut kunnen wel als inspiratie dienen voor het toevoegen van bos en/of bomen (zie ook paragraaf 5.3.3). Dit vergt dus nog een nadere analyse die voor onderhavige elementenkaart nog niet is uitgevoerd.

In de categorie historisch groen zijn op de elementenkaart op basis van de huidige topografie wel het Dijkgatbos en het Robbenoordbos in de Wieringermeer opgenomen. Ook het te behouden bos in het landschapsplan Wieringen is opgenomen in deze kaartlaag. Daarnaast zijn de plantage Wieringerwaard uit de 17^de eeuw en de buitenplaats Oosterwijk uit de 19^de eeuw toegevoegd aan de categorie historisch groen.

4.1.10 Quarantaine

Aan de westzijde van het eiland Wieringen bevindt zich een terrein dat in het verleden werd gebruikt voor het isoleren en behandelen van zieke en besmette zeelieden. Het gaat om de quarantaine-inrichting die hier is gesticht in 1806. Het gebied was aan de landzijde omheind en op terrein stonden verschillende barakken. Daarnaast waren gebouwen voor opslag, een ziekenhuis en een beheerderswoning aanwezig. Het quarantainegebied is duidelijk zichtbaar op de kadastrale minuutkaart van Wieringen. Alle percelen binnen het gebied waren destijds in bezit van de Marine. De barakken zijn in 1867 gesloopt en 1920 werd het gehele terrein ontruimd.18

Het terrein is nog altijd grotendeels leeg en als zone opgenomen op de elementenkaart. De dijkweg aan de noordwestzijde heeft de naam ‘Quarantaineweg’ en doet dus nog denken aan het vroegere gebruik. De quarantaine-inrichting heeft een blijvende indruk op de geschiedenis van Wieringen achtergelaten en vormt een van de elementen die ons herinnert aan de belangrijk rol die het eiland vormde voor de scheepsvaart.

Afb. 17. Een tuinwal op Wieringen. Foto: Museum Lont.

4.1.11 Tuinwallen

Tuinwallen zijn een bijzonder element voor Wieringen. Het zijn wallen opgebouwd uit plaggen die een stukje eigen land begrenzen. Het opwerpen van deze walletjes is een eeuwenoud gebruik. Ze komen voor ter plaatse van keileemhoogtes en zijn dus bijvoorbeeld ook te vinden op Texel. Uit het Programmaplan Herstel Cultuurlandschap Waddenkust (zie paragraaf 5.2) is naar voren gekomen dat de tuinwallen karakteristiek zijn voor de hoge delen van Wieringen. Herstel van de wallen is één van de speerpunten in het programmaplan. De tuinwallen zijn herkenbare elementen in het landschap die vooral verband houden met de schapenhouderij. Veel van de tuinwallen op Wieringen zijn aangelegd eind 17^de eeuw, toen de schapenteelt toenam. Veel van de wallen zijn met de ruilverkaveling verdwenen. In de buurt van met name Stroe zijn nieuwe wallen aangelegd door de Vereniging voor Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer Wieringen.19

De gemeente Hollands Kroon heeft recent een inventarisatie van de nog aanwezige tuinwallen op Wieringen gemaakt en het bijbehorende vlakkenbestand ten behoeve van de cultuurhistorische elementenkaart aangeleverd. Een deel van de geïnventariseerde tuinwallen is recent gereconstrueerd en heeft dus geen hele hoge ouderdom. Toch zijn deze meegenomen. Ze vertellen samen een verhaal over het cultuurlandschap van Wieringen.

Ten behoeve van het herstel van het tuinwallenlandschap zijn de verdwenen tuinwallen opgenomen op een ‘Kansenkaart’. Deze kaart wordt besproken in hoofdstuk 5.

4.1.12 Landschapskenmerken

Op de elementenkaart is een aantal elementen in het landschap toegevoegd die zo kenmerkend zijn voor de gemeente Hollands Kroon dat ze ook cultuurhistorisch van belang zijn. Het gaat om het eiland Wieringen, het kreeksysteem Oude Veer met kwelder/wad in de Anna Paulownapolder, verschillende meerwallen langs de Schagerwaard en enkele kleine droogmakerijen binnen West-Friesland.

Het eiland Wieringen de Oude Veer zijn voormalige aardkundige monumenten. De bijbehorende polygonen zijn afkomstig van de Provincie Noord-Holland. Ze zijn tegenwoordig beschermd via de Omgevingsverordening NH 2022. Voor de begrenzing van de meerwallen is met name gebruik gemaakt van de geomorfologische kaart.

De kleine droogmakerijen zijn overgenomen van de RCE-droogmakerijenkaart.20 Door ruilverkaveling zijn de meeste kleine polders niet meer herkenbaar. Een uitzondering wordt gevormd door de Braakpolder, de oudste droogmakerij binnen de gemeente Hollands Kroon. Ondanks het feit dat het Kanaal Alkmaar- (Omval)-Kolhorn het polder heeft doorsneden is er nog een grote herkenbaarheid door de aanwezigheid van een molengang in het zuiden. Ook de dijken die de droogmakerij omsloten zijn nog grotendeels herkenbaar.

Tabel 4. De gaafheid van de polders in de gemeente Hollands Kroon.

4.1.13 Zones

In de gemeente bevinden zich verder een aantal door de Provincie of het Rijk aangegeven zones. Zo is rondom de Westfriese Omringdijk is een kwaliteitszone opgenomen tot maximaal 200 m van de dijk. De zone is aangewezen door de Provincie Noord-Holland ten behoeve van het waarborgen van openheid rondom de dijk en zicht op de dijk. Ontwikkelingen in deze zone dienen de openheid niet aan te tasten en moeten bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit van de dijk.21

Een deel van Kolhorn is aangewezen als Rijksbeschermd dorpsgezicht (nummers 1465).22 Geheel Barsingerhorn is een provinciaal beschermd dorpsgezicht. De twee beschermde dorpsgezichten zijn als losse categorie opgenomen op de elementenkaart. De polygonen zijn overgenomen van het Rijk en de Provincie Noord-Holland.

4.1.14 Verkaveling

Tot slot zijn de verschillende verkavelingsvlakken binnen de gemeente aangegeven. Hierbij is een onderscheid gemaakt tussen de onregelmatige blokverkaveling op Wieringen (Middeleeuwen), de onregelmatige strokenverkaveling bij Barsingerhorn, Winkel, Kolhorn e.o. (Middeleeuwen), de strokenverkavelingen in de aandijkingen Wieringerwaard (1612) en polder Waard-Nieuwland (1846), en de rationele verkavelingen in de aandijking van de Anna Paulownapolder (1844)23, de Waardpolder (1844) en de Groetpolder (1847).

Afb. 18. Kaart van de Wieringerwaard uit 1611-1744 van Adriaan Anthonisz. Zuiderzeecollectie.

De Wieringermeer is een droogmakerij (1930) en heeft eveneens een rationele verkaveling. Binnen het Westfriese deel van de gemeente Hollands Kroon ligt nog een klein deel van de Schagerwaard, een droogmakerij uit 1631. Hier is nog een deel van de rationele verkaveling aanwezig. Alle contouren zijn afkomstig van de CHW-kaart.

4.2.1 Gebouwen

Op 24 januari 2023 is de Noord-Hollandse waarderingskaart voor stolpboerderijen vastgesteld. De waarderingskaart is opgesteld door Mooi Noord-Holland.24 In het document zijn ook richtlijnen opgenomen over hoe om te gaan met nog niet beschermde stolpen.

Voor de verwerking op gemeentelijk niveau zijn de punten van de stolpenwaarderingskaart omgezet naar vlakken op basis van de BGT. Alle punten zijn omgezet naar vlakken zodat ook de niet beschermde stolpen een aanduiding in het omgevingsplan kunnen krijgen. Bij de karakteristieke bebouwing hoort vaak ook erfbeplanting en historische waterlopen.

De gebouwen zijn als losse kaartlaag aanwezig en kunnen worden weergegeven op de cultuurhistorische elementenkaart.

Volgens de Kadernota Erfgoed zijn binnen de gemeente Hollands Kroon 128 rijksmonumenten, 36 provinciale monumenten en 37 gemeentelijke monumenten aanwezig. De provinciale monumenten zijn voorzien van een vlak. Dit geldt nog niet voor alle rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten. Dat betekent dat de kaartlaag gebouwen nog niet compleet is.

5.3.1 Tuinwallen

In paragraaf 4.1.11 is al besproken dat veel van de oude tuinwallen op Wieringen zijn verdwenen. Op basis van de topografische kaart 1955 (TopoTijdReis, TOP25, 1:25.000) zijn verdwenen tuinwallen overgenomen op de kansenkaart. De verdwenen tuinwallen zijn eerst als lijnen ingetekend en vervolgens gebufferd tot 1 m breed. Duidelijk zichtbaar is dat de tuinwallen zich op de hoge delen van het eiland bevonden (paars op afb. 19).

5.3.2 Sjanen en walsloten

Als de historische waterlopen op de cultuurhistorische elementenkaart voor Wieringen worden bekeken, is direct zichtbaar dat het eiland vrij “leeg” is. Veel historische waterlopen zijn verdwenen. Karakteristiek voor Wieringen zijn de sjanen en walsloten. Sjanen zijn smalle diepe sloten die afstromend water van de hogere gronden naar de lagere gronden afvoerden (lichtblauw op afb. 19). Waarschijnlijk waren er oorspronkelijk natuurlijke afwateringen. Om dit stelsel te reguleren zijn sjanen gegraven. De sjanen waren niet altijd watervoerend en stonden soms dus droog. In de loop van de tijd hebben de sjanen hun afwateringsfunctie verloren, waardoor ze in veel gevallen zijn gedempt of verploegd. Walsloten vormden ooit een duidelijke begrenzing tussen de hogere en lagere delen in het landschap (donkerblauw op afb. 19). De walsloten liggen dus vaak haaks op de sjanen. Veel van de walsloten zijn compleet verdwenen of met de ruilverkaveling rechtgetrokken waardoor ze hun karakteristieke kronkelige loop hebben verloren.26 In de huidige situatie zijn nog een paar kleine stukjes oude walsloot over op Wieringen.

De verdwenen sjanen zijn op de kansenkaart overgenomen uit Schaafsma 2002. Wederom is gekozen voor een breedte van 1 m. De oude walsloten zijn op de kansenkaart ingetekend door gebruik te maken van HISGIS (gedigitaliseerde versie van de Kadastrale Minuut) en het AHN4.

5.3.2 Eendenkooien

Tot slot zijn vijf verdwenen eendenkooien opgenomen op de kansenkaart. De inrichting van deze voormalige kooilocaties kan als ‘kans’ worden benut bij toekomstige water-/natuurontwikkelingen. Voor de begrenzing van de verdwenen eendenkooien is met name gebruik gemaakt van HISGIS en overige historische kaarten.

5.3.3 Historisch groen

Het verdwenen historisch groen is nog niet toegevoegd aan de kansenkaart (zie ook paragraaf 4.1.9). Dit vergt nog een nadere analyse. Naast de inventarisatie van oude bosgroeiplaatsen van Alterra27, kan het landschapsplan Ruilverkaveling Wieringen worden gebruikt als referentie.28 In de legenda van het landschapsplan zijn boom- en struikbeplantingen aangegeven. Ook zijn de te behouden boom- en struikbeplanting en het te behouden bos aangegeven op deze kaart. De kaart is gegeorefereerd en kan als inspiratie dienen voor herbeplantingen.

Tabel 5. Verantwoording gebruikte bronnen kansenkaart Wieringen.

Afb. 20. Luchtfoto van de Heidense Kapel op Wieringen tussen Stroe en Vatrop.

Foto: Mello Media.