Nota Niet meer doelmatig te gebruiken bollengrond

De gemeenten Hillegom, Lisse en Teylingen (HLT-gemeenten) lopen bij de handhaving in het kader van de ruimtelijke ordening tegen een oneigenlijk gebruik van voor bollengrond bestemde percelen aan.

De gemeenten hebben adviesbureau Clevin gevraagd een beoordelingskader te geven, op basis waarvan beoordeeld kan worden wanneer sprake is van niet meer doelmatig agrarisch te gebruiken bollengrond.

Het betreft in de eerste plaats het opstellen en uitwerken van (objectieve) criteria op basis van algemene agrarische gegevens in deze nota, vervolgens separaat een pragmatische uitwerking ten behoeve van de handhaving en het toetsen van een vijftal door de HLT-gemeenten verstrekte praktijksituaties.

Eerst wordt ingegaan op de vraag vanuit de gemeenten Hillegom, Lisse en Teylingen en wordt het probleem kort toegelicht, vervolgens komen de uitgangspunten en de criteria aan bod en ten slotte volgen de conclusies en het advies.

In de inleiding is al aangegeven dat de HLT-gemeenten bij de handhaving in het kader van de ruimtelijke ordening aanlopen tegen het oneigenlijk gebruik van grotere en kleinere stukken land, die al dan niet bewust aan het agrarisch gebruik zijn onttrokken. Een aantal oorzaken van niet- agrarisch gebruik van bollengrond:

• –

  het probleem speelt bij locaties waar in het verleden bedrijfsgebouwen zijn gerealiseerd;

• –

  Het gebruik van grotere machines en het economisch rendabel moeten werken, maken kleinere stukjes grond minder doelmatig voor de bollenteelt;

• –

  het verwateren van de agrarische functie van bedrijfsgebouwen (bedrijfscentra) heeft door de tijd heen het niet agrarische gebruik van direct daaromheen liggende perceelgedeelten bevorderd, het niet agrarische gebruik van deze bollengrond staat daarom niet altijd op zichzelf;

• –

  er is behoefte aan de uitoefening van hobbymatige activiteiten van de agrariër nabij de bedrijfsgebouwen;

• –

  persoonlijke, soms ook sociale omstandigheden, maken dat vooral kleinere percelen niet (meer) volledig worden benut en om die reden (tijdelijk) voor andere doeleinden worden gebruikt;

• –

  Het geïsoleerd komen te liggen/afgesplitst worden van stukjes bollengrond;

• –

  optreden tegen illegaal gebruik van grond en opstallen heeft in het verleden bij de gemeenten geen hoge prioriteit gehad.

Bij de vaststelling en evaluatie van het ISG hebben de gezamenlijke gemeenteraden uitgesproken dat de handhaving krachtig ter hand zou worden genomen (zie pagina 66 van de ISG 2016) Ook vanuit de Land -en Tuinbouworganisatie (LTO) is tijdens het handhavingsproces in de Bollenstreek verzocht om te handhaven, omdat het oneigenlijk gebruik van met name tot bollengrond bestemde locaties ten koste gaat van het bollenareaal, zie ook onderstaand:

Daar tegenover staat de Stichting Waarom weg, die het belang van de zgn. paardenweitjes behartigt, en stelt dat oppervlakten kleiner dan 0,5 ha niet meer geschikt zijn voor de bollenteelt.

Op grond van het voorgaand hebben de HLT- gemeenten adviesbureau Clevin gevraagd om criteria aan te geven op basis waarvan bepaald kan worden of gronden in bepaalde situaties nog doelmatig gebruikt kunnen worden voor de agrarische bollenteeltbestemming, zie ook bijlagen 1 en 2.

De opdracht aan adviesbureau Clevin beperkt zich tot de gronden die de bestemming bollenteelt/bollenzone hebben conform de vigerende bestemmingsplannen1. Uitgangspunt is dat gronden die de bestemming bollenteelt hebben en daarvoor ook geschikt zijn, ook daadwerkelijk worden gebruikt voor de bollenteelt. De gemeente is verantwoordelijk voor het toezicht en de handhaving hierop.

Van belang is in eerste instantie een toelichting op enkele relevante begrippen, zoals het bestemmingsplan-technische begrip van het agrarische bedrijf gericht op bollenteelt en het in deze notitie gehanteerde begrip perceel.

Verder wordt ingegaan op recente jurisprudentie en bodemkundige aspecten.

• •

  Bestemmingsplannen

In de bestemmingsplannen is voor bollenteelt de volgende begripsomschrijving opgenomen:

Opmerking: Het telen van diverse soorten vaste planten, zoals bijvoorbeeld de hosta, neemt in de Bollenstreek steeds grotere oppervlakten in. Bollengrond is, mede door de goede draagkracht van de grond en de goede ontwatering, voor vaste planten goed te bewerken. Daarbij kan het gaan om grootschalige teelten, met bedrijfskenmerken die meer overeenkomen met bedrijven die bloembollen en knollen telen, en kleinschalige teelten, met bedrijfskenmerken die meer overeenkomen met het type bedrijf dat is gericht op bloemen en vaste planten voor de bloem, of een combinatie daarvan.

Resumerend:

• ☐

  In de bestemmingsplannen gaat het bij het begrip bollenteelt om verschillende vormen van agrarisch gebruik en type bedrijven met ieder specifieke bewerkingen en opbrengsten;

• ☐

  het betreft een gebruik van bollengrond door een (volwaardig) agrarisch bedrijf, dat gericht is op het voortbrengen van producten door het telen van gewassen.

• ☐

  Begrip perceel

In het kader van deze notitie wordt onder het begrip perceel het volgende verstaan: Perceel: Door sloot, openbare weg of hek afgebakend stuk grond.

• ☐

  Jurisprudentie

Op 4 maart 2020 heeft de Rechtbank Zeeland-West-Brabant (zaaknummer BRE 19/4951 GEMWT) de uitspraak gedaan dat het houden van een paard/ paarden niet is toegestaan op gronden in Noordwijk welke een bollenteelt bestemming hebben.

Het behoud van een gebouw annex paardenstal is daarentegen soms wel toegestaan en ook het inzaaien van een bollenperceel met gras als een vorm van (tijdelijke) braaklegging is eveneens toegestaan. Het met gras ingezaaide perceel mag echter niet voor andere doeleinden worden ingericht of gebruikt (voor beweiding met bijvoorbeeld paarden of voor recreatieve en/of andere niet- agrarische doeleinden).

Ook vervreemding van een gedeelte van een bollenperceel, waardoor een (te) klein eigendom resteert, is voor de rechter geen reden om een bollenperceel nu als ondoelmatig te gebruiken aan te merken, als dat voor de vervreemding als onderdeel van een groter perceel niet het geval was (Rechtbank Den Haag uitspraak 3 september 2021 zaaknummer SGR 21 /4755 BESLU V215).

• ☐

  Bodemkwaliteit

In het rapport “Compensatie bollengrond”, aanvullend onderzoek – provincie Zuid-Holland uit 2007 onder voorzitterschap van dhr. Heijkoop zijn een aantal kaarten opgenomen, waarop de geschiktheid voor bollenteelt is aangegeven en met name voor de teelt van hyacinten, zie onderstaand.

Deze kaart is gebaseerd op bodemkaarten uit 1960.

Om de bodemkwaliteit op perceelniveau vast te stellen is het aan te bevelen om ter plaatse zo nodig veldonderzoek te doen om te onderzoeken hoe de bodem is samengesteld. Adviesbureau Clevin heeft binnen het kader van deze rapportage geen veldonderzoek kunnen verrichten en conform de opdracht percelen alleen vanaf de weg beoordeeld.

Ongeveer 80% van de bollengrond is geschikt voor de teelt van hyacinten, de overige 20 % van de bollengrond is alleen geschikt voor andere teelten of kan nog worden omgezet naar hyacintengrond.

• ☐

  Grondwaterstand

Een belangrijk aspect is ook de grondwaterstand. In het rapport van Heijkoop is daar het volgende over opgenomen:

Effecten van grondwaterstand op de groei (opbrengst in kg) zijn alleen gemeten bij constante grondwaterstanden. In een veldsituatie fluctueert het grondwaterpeil altijd in reactie op neerslag en verdamping. Voor de belangrijkste gewassen in de Bollenstreek, hyacint, tulp en narcis, is de optimale grondwaterstand op grof zand respectievelijk 50, 40- 50 en voor narcis 45 cm –mv.

Op fijn zand is de optimale grondwaterstand voor hyacint 60 cm –mv. Bij een grondwaterstand van 50 cm -mv ontstaat een opbrengstvermindering van 9 %. Bij tulp en narcis is niet bij grondwaterstanden gemeten waarbij schade ontstaat. Bij wateroverlast is tulp vlak na planten het gevoeligst.

• ☐

  Kwaliteitsverlies van grond door strijdig gebruik of achterstallig onderhoud

Door een langdurig gebruik van bollengrond voor andere doeleinden dan bollenteelt of door achterstallig onderhoud kan kwaliteitsverlies van grond opgetreden, waardoor de grond nu minder geschikt is voor het telen van bollen. Met dit aspect wordt bij de beoordeling van het doelmatige gebruik van bollengrond geen rekening gehouden, omdat dit anders als een beloning zou kunnen worden gezien voor het strijdige gebruik of het achterstallige onderhoud.

NB In bijlage 3 is ook aangegeven dat al in 2007 in het rapport Heijkoop is vermeld dat in sommige delen in de Bollenstreek een oneigenlijk gebruik van bollenteeltgrond plaatsvond.

De HLT-gemeenten willen een set criteria om de geschiktheid van bollengrond voor een agrarisch gebruik te kunnen beoordelen. Onder agrarisch gebruik wordt in dit kader verstaan dat het doel is een opbrengst door middel van bollenteelt te verkrijgen door gebruik te maken van open grond. Het gaat hierbij niet om een hobbymatig gebruik welke niet expliciet gericht is op het behalen van een geldelijke opbrengst.

Naast de hiervoor onder 3 omschreven uitgangspunten over het begrip agrarisch bedrijf, de bodemkwaliteit en de grondwaterstand, is er behalve de ontsluiting van het perceel een aantal criteria welke van invloed is op de bruikbaarheid van een perceel voor een agrarisch gebruik van bollengrond, namelijk de grootte, de vorm en de ligging.

De vraag of de grondsoort geschikt is om te gebruiken voor bollenteelt is in eerste instantie reeds bepaald op basis van de kaart Hyacintengrond en 2e kwaliteitsgrond bij het rapport Heijkoop, zie voorgaand.

Adviesbureau Clevin gaat ervan uit dat elk bollenperceel in beginsel redelijk bereikbaar is en voldoende ontwaterd (het laatste is een taak van Hoogheemraadschap van Rijnland).

Hieronder wordt vooral ingegaan op de grootte, de vorm en de ligging van percelen.

4.1. Perceelgrootte

Bij het bepalen van de grootte c.q. oppervlakte van een perceel, welke geschikt is voor bollenteelt, spelen verschillende factoren een rol. In de eerste plaats is er een onderscheid tussen bollenteelt en bloementeelt, zoals ook is opgenomen in de bestemmingsplannen, zie onder uitgangspunten:

• a.

  de teelt van bloembollen knolgewassen - het ondergrondse deel;

• b.

  de teelt van bolbloemen, zomerzaaibloemen en vaste planten voor de bloem - het bovengrondse deel.

Een essentieel verschil is dat de opbrengsten en de benodigde arbeid o.a. door de mechanisatie van het ondergrondse deel, de bol, in de regel aanmerkelijk lager ligt dan dat van het bovengrondse deel, de (snij-)bloem. Het plukken van bloemen gebeurt vooral met de hand, wat arbeidsintensief is, en het oogsten van de bollen vindt door middel van (grote) landbouwwerktuigen plaats.

De gemiddelde bruto-opbrengst voor bollen en knollen ligt rond de € 25.000, = per ha, voor de snijbloemen ligt dat rond de € 60.000, =/ ha, zie bijlage 3. Dit betekent dat op een relatief klein perceel met de teelt van bloemen met kleinere machines nog doelmatig kan worden gewerkt en een hoge opbrengst kan worden bereikt. Om hetzelfde resultaat te behalen met de teelt van bollen en om met grotere machines te kunnen werken, is een groter perceel nodig. Dat is zeker het geval bij de zogenaamde veldpercelen (percelen op afstand van het huisperceel, waar het bedrijfscentrum op is gevestigd), waar ook tijdverlies en transportkosten in meespelen.

Als minimum oppervlakte voor een nog doelmatig te gebruiken perceel kunnen de volgende criteria worden gehanteerd:

Daarbij dient te worden bedacht dat kleinere oppervlakten eveneens nog beteeld worden, omdat kwekers het in het algemeen “zonde” vinden om land leeg te laten liggen. Het zal van geval tot geval bekeken dienen te worden, in samenhang met andere criteria, om daarover tot een zorgvuldige afweging te komen.

Een klein stukje grond met een oppervlakte van ca. 2.000 m² wordt door een teler nog benut. In de Bollenstreek kan worden geconstateerd dat veel kwekers het “zonde” vinden om land leeg te laten liggen.

Veel kwekers in de Bollenstreek ruilen onderling in een vaste groep jaarlijks percelen uit voor vruchtwisseling.

Voor grotere oppervlakten (aanvullende) bollengrond gaan kwekers uit de Bollenstreek ook naar andere delen van het land. Op de website van o.a. de CNB worden grote objecten te huur gevraagd en aangeboden, zoals in de Kop van Noord-Holland, Drenthe en de IJsselmeerpolders.

Kleinere objecten in de Bollenstreek zijn in de minderheid en staan vaak geruime tijd in de aanbieding, zie onderstaand. Bovendien is daar minder vraag naar via de makelaars. Het is niet bekend of verhuur van kleine percelen meer onderhands wordt geregeld.

4.2. Vorm

De vorm van een kavel is van belang voor de mechanisatie. Hoe langer een perceel, hoe beter, maar dat is geen vast gegeven. Er zijn ook telers, van met name (snij-)bloemen, die goed uit de voeten kunnen met een korte lengte van een perceel, bijvoorbeeld de werklengte ca. 65 m.

De werklengte is ca. 65 m.

Tegenwoordig kan een teler met behulp van gps op eenvoudige wijze de optimale indeling voor de bewerking van een perceel bepalen, dit geldt ook voor gerende percelen.

4.3. Ligging

De ligging van een perceel ten opzichte van aanliggende bollengronden is ook van belang. Op een klein perceel van bijv. 3.000 m2, dat naast een groot perceel ligt, kunnen nog bollen worden geteeld door de beide percelen samen te voegen. Dit kan bijvoorbeeld door de verwijdering van een hekwerk of door slootdemping (uitzonderingen: een cultuurhistorische waterloop en/of een hoofdwatergang). Hiervoor dient dan, als de betreffende percelen van verschillende eigenaren zijn, door deze eigenaren wel medewerking te worden verleend.

Wanneer een kleine kavel geïsoleerd ligt en bijvoorbeeld omringd wordt door brede sloten, is samenvoeging van percelen vaak veel moeilijker en ook duurder. In die situatie zal er een afweging gemaakt moeten worden of de kosten van uitvoering opwegen tegen het nut. Dit geldt overigens ook voor uitvoeringskosten van andere cultuurtechnische werken, zoals grondverbetering en opschonen van terrein.

Verder is het beeld dat er relatief veel (bedrijfs-)woningen zijn met een relatief grote tuin. Dit komt voor bij woningen van oud-kwekers (of hun rechtsopvolgers) die hun grond hebben afgestoten, maar een klein deel bij hun woning hebben behouden vanwege een emotionele binding met eigen grond, het uitoefenen van een hobby of uit een oogpunt van mogelijke (toekomstige) waardestijging van het object (de waarde van erf- en tuingrond is, in samenhang met de aanwezige woonbebouwing, aanmerkelijk hoger dan van bollengrond). Ook zijn er agrariërs die een extra stuk grond aan hun tuin hebben toegevoegd of extra grond voor een dierenweide hebben benut.

Bij bestudering van de bestemming heeft een deel van deze tuinen, erven en dierenweides een bollenbestemming.

In bestemmingsplannen van Teylingen “Buitengebied Teylingen” en Lisse “Landelijk Gebied”, zijn met betrekking tot de maximale grondoppervlakte in gebruik voor de bedrijfswoning inclusief bijbehorende erven en tuinen wel bepalingen opgenomen, zie onderstaand:

In het bestemmingsplan van de gemeente Hillegom uit 1997 is over de grootte van een tuin bij een agrarische bedrijfswoning niets opgenomen.

Google Earth: locatie met grote tuinen en dierenweides bij bebouwing

De gemeenten Hillegom, Lisse en Teylingen lopen bij de handhaving in het kader van de ruimtelijke ordening tegen een oneigenlijk gebruik aan van tot bollengrond bestemde percelen. Het gaat hierbij niet alleen om paardenweitjes, maar ook om bijvoorbeeld siertuinen, volkstuintjes en moestuinen. Vaak zijn deze inrichting en dit gebruik door de tijd heen ontstaan rond opgerichte bebouwing en afscheidingen van een van oorsprong groter perceel.

De opgestelde criteria zijn mede gebaseerd op het vastgestelde beleid van de HLT- gemeenteraden, zoals opgenomen in de vigerende bestemmingsplannen en de ISG. De primaire handhaving van dit beleid ligt formeel bij de HLT-gemeenten.

Dit rapport is opgesteld om zorgvuldige besluitvorming tot stand te laten komen, zowel qua beleid als bij handhaving. De criteria zijn specifiek opgesteld om een afweging te kunnen maken of bollengrond al dan niet doelmatig is te gebruiken als bollengrond. Indien de conclusie kan worden getrokken dat bollengrond niet doelmatig meer is te gebruiken, kan eventueel een andere bestemming aan het betreffende perceel worden toegekend.

Er is geen eenduidige beoordeling te geven op basis van de verschillende criteria (het is geen meetlat). De situatie zal per locatie verschillen en vereist deskundig maatwerk. In het voorgaande is aangegeven dat telers ook op kleinere oppervlakten kunnen telen, zowel bollen als bloemen.

Als een te klein perceel naast een groter perceel ligt kan, ter voorkoming van braaklegging, worden onderzocht of dit perceel toegevoegd kan worden aan een ander perceel, bijvoorbeeld door het dempen of omleggen van een sloot of het verplaatsen van een hek. In die situatie zullen o.a. de kosten en de baten tegen elkaar afgewogen moeten worden.

Verder merken wij op dat 2e kwaliteit bollengrond met steun van het zgn. Bollengrondcompensatiefonds van de GOM kan worden opgewaardeerd, zie bijlage 5.

Uitgangspunt is dat gronden, die de bestemming bollenteelt hebben, ook daadwerkelijk in gebruik zijn voor de bollenteelt. Voor een beoordeling van de mogelijkheden betekent dit dat het niet alleen de grootte van het perceel betreft, maar ook de vorm en de ontsluiting en de ligging van het perceel ten opzichte van aanliggende bollenpercelen.

Voor een beoordeling van een perceel worden de volgende globale stappen met bijbehorende criteria voorgesteld:

• 1.

  te beoordelen of het betreffende perceel doelmatig gebruikt kan worden voor het telen van bollen en knollen of voor de (snij-)bloementeelt. Met name de grootte is hierbij van belang. Voor de teelt van bollen en knollen wordt uitgegaan van een minimale oppervlakte van een perceel van ca. 1 ha, voor de teelt van (snij-)bloemen van ca. 0,15 ha. Dit betekent dat percelen groter dan 0,15 ha, gegeven de bestemming, altijd doelmatig zijn te gebruiken.

• 2.

  indien een perceel kleiner is dan 0,15 ha dient van geval tot geval bekeken te worden of een perceel nog doelmatig is te gebruiken voor de teelt van bloembollen of (snij-)bloemen, gelet op de vorm, de ligging en de ontsluiting dan wel het perceel, ter voorkoming van braaklegging, is samen te voegen met een aanliggend perceel. Dit laatste kan onder andere door de uitvoering van cultuurtechnische werken (bijvoorbeeld het dempen van sloten of het verwijderen van hekwerken).

In de afzonderlijke notitie “Uitwerking afwegingskader en toetsing vijf casussen” zijn de hiervoor vermelde criteria nader uitgewerkt in een aantal eenvoudig hanteerbare criteria, welke “in het veld” kunnen worden gehanteerd bij de beoordeling. Herhaald wordt dat dit niet een simpel stappenplan is, maar dat het om maatwerk op perceelniveau vraagt.

Vervolgens zijn een vijftal situaties binnen de HLT-gemeenten beoordeeld.

• •

  Zones lintbebouwing met ingeklemde/ geïsoleerde percelen voor bollenteelt

Binnen de HLT-gemeenten zijn er enkele zones met lintbebouwing welke ingeklemd liggen tussen wegen en/ of brede sloten. Deze zones worden gekenmerkt door zgn. lintbebouwing met relatief veel kleine percelen en gemengde bebouwing. Voorbeelden zijn de gedeelten van de Zuider Leidsevaart nabij de Beeklaan te Hillegom en de Frederikslaan te Hillegom, een gedeelte van de Jacoba van Beierenweg te Voorhout en een deel aan de Akervoorderlaan te Lisse.

De zone Zuider Leidsevaart bijvoorbeeld is omringd door een brede cultuurhistorische sloot en een weg/vaart waardoor een aansluiting op andere bollengrond niet mogelijk is. Bovendien zijn in gebieden die meer verdicht zijn met gemengde functies/bewoning meer percelen aanwezig welke niet (meer) agrarisch gebruikt worden; de kans op het terugbrengen daarop is gering.

Google Earth: Zuider Leidsevaart ter hoogte van de Beeklaan.

Het handhaven van bestemmingsplannen is zondermeer een essentiële taak. We merken hierbij wel op dat de oplossingen vaak versneld kunnen worden als ook een alternatief kan worden aangeboden. Dat er een ongewenst gebruik van gronden plaatsvindt geeft aan dat er een vraag naar is, bijvoorbeeld naar paardenweitjes of volks- en moestuinen.

Verder wacht gemeenten en telers een toekomst waarbij een duurzame bollenteelt en het bevorderen van de biodiversiteit op de agenda staan.

Een alternatief kan zijn dat sommige percelen, als een samenvoeging niet mogelijk blijkt te zijn, een landschappelijke/natuur bestemming/functie krijgen om zo de biodiversiteit in de Bollenstreek te vergroten in samenhang met een verduurzaming van de bollenteelt.

De gemeenten wordt in overweging gegeven om meer de nadruk te gaan leggen op een preventief beleid. Concreet betekent dit dat als er een vergunning wordt afgegeven voor het bouwen op bollengrond, tegelijkertijd gekeken wordt naar de consequenties hiervan voor het doelmatige agrarische gebruik van het resterende bollenperceel.