Omgevingsprogramma Erf-Goed 2025-2028

1.1 Waarom een omgevingsprogramma erfgoed

Belangrijk voor de identiteit van Fryslân

De eeuwenlange Friese geschiedenis heeft een rijke schat aan erfgoed achtergelaten. Of het nu terpen, monumenten, dorpsgezichten of cultuurlandschappen zijn: samen vormen ze een onlosmakelijk onderdeel van de identiteit en het verhaal van Fryslân. Het bepaalt ook in hoge mate de kwaliteit van onze leefomgeving, werkomgeving en vestigingsklimaat en de kansen voor toerisme en recreatie. Zo draagt erfgoed bij aan de brede welvaart in onze provincie. 

Er zijn nieuwe actuele opgaven voor onder andere landbouw en natuur, leefbaarheid, klimaat en wonen. Het rijke erfgoed biedt kansen voor het koppelen aan die opgaven en ontwikkelingen en kan inspiratie bieden voor nieuwe oplossingen. Naast het verleden gaat erfgoed daardoor juist ook over toekomst. Het erfgoed vormt zo een dynamische ‘collectie’ die voortdurend in beweging is. Behouden, benutten en het een plek geven in nieuwe ontwikkelingen gaat alleen niet vanzelf. Hiervoor is ook inzet van de provincie nodig. In het coalitieakkoord Oparbeidzje foar Fryslân 2024-2027 is erfgoed opgenomen door aandacht te geven aan onder andere het behoud van een mooi Fryslân, het eigen Friese karakter en een goede inpassing van nieuwe ontwikkelingen.

Provinciale rol

De provincie Fryslan zet zich enorm in voor het behoud en verbeteren van het Friese erfgoed. Het Friese erfgoed is belangrijk voor onze identiteit maar ook voor de kwaliteit van onze leefomgeving. Oude maar ook jongere verhalen van het leven door de eeuwen heen, blijven zichtbaar en behouden. De provincie heeft taken die voor het Friese erfgoed een verschil kunnen maken. De provincie beschermt, onderzoekt en stimuleert het erfgoed inclusief het draagvlak daarvoor. Zo worden de beeldbepalende terpen en andere archeologische waarden die op de archeologische kaart FAMKE staan beschermd en worden archeologische vondsten bewaard in het archeologische depot. Door miljoenen te investeren in restauratie en herbestemming zijn honderden monumenten zoals kerken, boerderijen, molens of zuivelfabrieken toekomstbestendig gerestaureerd. Activiteiten van provinciale erfgoedinstellingen of andere publieksactiviteiten worden financieel ondersteund. Maar ook cultuurlandschappelijke waarden zoals oude dijken, (op)vaarten, beschermde dorps- en stadsgezichten, verkavelingspatronen, state- of kloosterterreinen, worden beschermd maar ook versterkt door herstel financieel te stimuleren. Het cultuurlandschappelijke erfgoed dat de provincie belangrijk vindt, staat in de structuurvisie Grutsk op ‘e Romte, de Cultuurhistorische Kaart en de FAMKE-kaart. Hier moeten gemeenten in hun omgevingsplannen ook rekening mee houden. Met het erfgoedprogramma worden deze succesvolle lijnen doorgezet en wordt daarnaast ingespeeld op nieuwe ontwikkelingen en kansen zoals landbouw en natuur, leefbaarheid, klimaat en wonen.

Beleidsnota Nij Poadium loopt af

Sinds 2021 is het erfgoedbeleid opgenomen in twee beleidsvelden. Dit betreft de beleidsnota Nij Poadium (2021-2024) en de Omgevingsvisie De romte diele (2020). Op 31 december 2024 loopt de beleidsnota Nij Poadium  af waarin naast erfgoed, ook cultuur, taal en onderwijs zijn opgenomen.

Besloten is om voor cultuur, taal en onderwijs en erfgoed vanaf 2025 aparte programma’s op te stellen. Het roerende en immateriële erfgoed, waaronder de musea en archieven, valt onder het cultuurbeleid. Dit omgevingsprogramma is de uitwerking voor het onroerende erfgoed; cultureel erfgoed als onderdeel van de fysieke leefomgeving.

Omgevingswet en Erfgoedwet

De Omgevingswet is per 1‑1‑2024 in werking getreden.

In de Omgevingswet is cultureel erfgoed aangewezen als één van de omgevingskwaliteiten van de fysieke leefomgeving. Juist daarin zit de aanleiding om voor erfgoed een omgevingsprogramma op te stellen en niet langer te kiezen voor een aparte beleidsnota. Zo wordt samenhangend beleid op de fysieke leefomgeving bevorderd. De Omgevingswet geeft de provincie het instrument van het opstellen van een omgevingsprogramma dat is gebaseerd op de beleidsuitgangspunten van de omgevingsvisie. Naast de Omgevingswet geeft het omgevingsprogramma ook invulling aan de wettelijke taken op grond van de Erfgoedwet.

1.2 Waar richt het omgevingsprogramma zich op

Omgevingsvisie De Romte diele
Het omgevingsprogramma richt zich op de uitwerking en uitvoering van het erfgoedbeleid dat voor de provincie Fryslân is vastgelegd in de nu geldende omgevingsvisie De Romte diele. In de omgevingsvisie is aangegeven dat de onderwerpen van het Friese erfgoed de volgende zijn:

• a.

  gebouwd erfgoed, zoals rijksmonumenten, karakteristieke bouwwerken, stads- en dorpsgezichten;

• b.

  archeologisch erfgoed; 

• c.

  cultuurlandschappelijk en groen erfgoed. 

Het omgevingsprogramma richt zich op de periode 2025-2028. Verder richt het zich op de ambitie uit de omgevingsvisie “voor een karakteristiek en gezond Fryslân” en geeft een uitwerking aan de volgende onderdelen uit de omgevingsvisie:

• ●

  Voor “De basis op orde”: “behoud van het Friese erfgoed” zowel boven als onder de grond en zowel bebouwd als onbebouwd (groen, water) en “karakteristieken van het landschap zijn beleefbaar”; 

• ●

  Voor “Urgente opgaven”: het koppelen van erfgoed aan de vier integrale opgaven met toepassing van de leidende principes (hierna). Deze vier opgaven zijn: Fryslân vitaal, leefbaar en bereikbaar houden; energietransitie met kracht voorzetten; Fryslân klimaatadaptief inrichten en versterken van de biodiversiteit; 

• ●

  Voor “Hoe gaan we werken” uitwerking geven aan één van de leidende principes voor ontwikkelingen:“omgevingskwaliteiten als ontwerpbasis” waarbij erfgoed één van die omgevingskwaliteiten is. 

De omgevingsvisie is gekoppeld aan de structuurvisie Grutsk op ‘e Romte.  Hierin zijn de landschappelijke en cultuurhistorische structuren en elementen van provinciaal belang beschreven. Dit omgevingsprogramma bouwt daarom ook door op de kwaliteiten die hierin zijn benoemd.

Bestuursakkoord Oparbeidzje foar Fryslân 2024-2027

Verder richt het omgevingsprogramma zich op de uitwerking van het bestuursakkoord waarin erfgoed op de volgende wijze is opgenomen:

• ●

  Wij zorgen ervoor dat Fryslân mooi blijft. Nieuwe ontwikkelingen passen wij zo goed mogelijk in ons (cultuurhistorisch) landschap in; 

• ●

  Wij Friezen zijn trots op ons landelijk gebied met het eigen Friese karakter; 

• ●

  Wij houden oog voor de bescherming van belangrijke (cultuurhistorische) landschapselementen;

• ●

  Instellingen en organisaties die het verhaal van Fryslân vertellen, verdienen waar mogelijk steun. Inzet op een robuuste basisinfrastructuur voor culturele (erfgoed) instellingen;

• ●

  Eenvoud, minder loketten en verminderen regeldruk (bijvoorbeeld subsidieregeling); 

• ●

  Ondersteuning vrijwilligers; 

• ●

  Voor erfgoed zijn tijdelijke middelen beschikbaar gesteld naast de structurele middelen. Het Planetarium wordt genoemd als nieuw te financieren instelling vanuit deze tijdelijke middelen. 

Ruimtelijke Agenda en vernieuwing Provinciale Omgevingsvisie  
Naast de uitwerking van het erfgoedbeleid in de omgevingsvisie, richt het omgevingsprogramma zich ook op de komende vernieuwing daarvan. In het NOVEX-traject werden alle provincies door het Rijk gevraagd om een Ruimtelijk Voorstel op te leveren. Een voorstel hoe men om wil gaan met de nationale, provinciale en regionale opgaven. Provincie Fryslân heeft ervoor gekozen om in plaats van een Ruimtelijk Voorstel een Ruimtelijke Agenda aan te leveren. Het belang en de kansen voor cultureel erfgoed hebben een belangrijk plek in de Agenda gekregen.  

Het maken van ruimtelijke keuzes dient integraal plaats te vinden in de Provinciale Omgevingsvisie (POVI). Vandaar dat de POVI vernieuwd gaat worden. Hiervoor is een startnotitie opgesteld en medio 2026 zal de nieuwe POVI worden vastgesteld. Het omgevingsprogramma richt zich ook op de uitgangspunten die hierin zijn geformuleerd. Deze zijn met betrekking tot erfgoed onder andere:

• ●

  Het ‘Frysk eigene’ in de ruimtelijke puzzel vooropstellen waarbij cultureel erfgoed als een overkoepelende opgave is aangewezen; 

• ●

  Streven naar behoud en ontwikkeling van omgevingskwaliteiten met een balans tussen gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde (incl. herkomstwaarde); 

• ●

  Cultureel erfgoed waar nodig beschermen en ook benutten als inspiratiebron voor nieuwe oplossingen en ontwikkelingen; 

• ●

  Bij de inpassing van de opgaven inzicht geven in hoe deze aansluiten bij de kenmerken en identiteit van een gebied. Daarvoor worden de waarden van erfgoed en landschap in beeld gebracht en vertaald naar ontwerp- en ontwikkelprincipes. Hierbij wordt voortgebouwd op de kwaliteiten zoals aangegeven in de structuurvisie Grutsk op ‘e Romte;

• ●

  Het ontwikkelen van een strategie voor de instandhouding van UNESCO-Werelderfgoederen, Rijksmonumenten, beschermde stads- en dorpsgezichten en wederopbouwgebieden;  

• ●

  Agendapunt voor de POVI: visie ontwikkelen op integratie van landschaps- en erfgoedwaarden (incl. UNESCO, Rijksmonumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten) bij ruimtelijke opgaven. Mochten de vernieuwingen van de POVI hiervoor aanleiding geven, dan zal het omgevingsprogramma hierop worden aangepast.

1.3 Opbouw omgevingsprogramma

Het omgevingsprogramma is uitgewerkt in de volgende programmaonderdelen.

• ●

  Achtergronden (hoofdstuk twee): met daarin: 

  • ○

    Het belang van erfgoed (2.1);

  • ○

    Kader, wettelijk, bestuursafspraken, beleid en financiën (2.2);

  • ○

    Evaluatie, relevante ontwikkelingen en de relatie met andere beleidsvelden (2.3);

• ●

  Wat willen we bereiken (hoofdstuk drie): 

• ●

  Programmalijnen; de maatregelen als uitwerking van de beleidsdoelstellingen (hoofdstuk vier): 

  • ○

    Programmalijn 1: Erfgoed algemeen; 

  • ○

    Programmalijn 2: Gebouwd erfgoed; 

  • ○

    Programmalijn 3: Archeologisch erfgoed; 

  • ○

    Programmalijn 4: Cultuurlandschappelijk en groen erfgoed;

• ●

  Middelen (hoofdstuk vijf).

1.4 Belangrijkste wijzigingen ten opzichte van Nij Poadium

Belangrijkste wijzigingen ten opzichte van Nij Poadium

• ●

  Erfgoedbeleid wordt integraler en gebiedsgerichter. Wat er verandert is vooral de werkwijze in het erfgoedbeleid die wordt aangepast na inwerkingtreding van de Omgevingswet. Daarnaast zijn er provinciale opgaven die meer integraal en gebiedsgericht zijn. Vanwege deze opgaven is er een grotere inzet op de doorwerking van erfgoed in lopende integrale programma’s en gebiedsontwikkelingen. Het is kansrijk om erfgoed mee te koppelen met programma’s zoals het FPLG, het GLB/NSP of het (agrarisch) natuurbeheer, Regiodeals, wonen of recreatie en toerisme. Enerzijds om kwetsbare erfgoedwaarden te beschermen of te herstellen, maar anderzijds ook om het onderdeel van ontwikkeling of inspiratie voor nieuwe ontwikkelingen te laten zijn. Vertrekpunt hiervoor blijft de visie Grutsk op ‘e Romte. In samenhang met de vernieuwing van de POVI en het programma landschap wordt ook een visie ontwikkeld op de integratie van erfgoedwaarden bij de ruimtelijke opgaven;  

• ●

  Erfgoedwaarden van provinciaal belang zijn samen met landschappelijke waarden opgenomen in de visie Grutsk op ‘e Romte. Deze werken door via de Omgevingsverordening Fryslân. Een aantal van deze provinciale belangen (nederzettingenstructuren en karakteristieke bebouwing) heeft betrekking op het bebouwd gebied wat nog niet opgenomen is in de omgevingsverordening. Gelet op de gewenste doorwerking hiervan, de borging van provinciale subsidieverlening voor monumenten en karakteristieke panden en de verwachte ontwikkelingen in het bebouwde gebied, is in het omgevingsprogramma opgenomen om de omgevingsverordening ook van toepassing te laten zijn in het bebouwd gebied zodat gemeenten in hun belangenafweging hiermee rekening dienen te houden. Ook wordt in samenhang met het nog op te stellen programma landschap onderzocht in hoeverre de omgevingsverordening verder aanpassing behoeft op basis van provinciale belangen die zijn benoemd in Grutsk op ‘e Romte;

• ●

  Binnen de subsidieregeling monumenten komen enkele aanpassingen waaronder de toevoeging van groen erfgoed, de integratie van de regeling voor boerderijdaken, de verhoging van maximale bedragen vanwege prijsstijgingen, digitale indiening en andere vereenvoudigingen;

• ●

  Een storting in het Cultuurfonds voor Monumenten Fryslân voor laagrentende leningen ten behoeve van gemeentelijke monumenten of beschermde karakteristieke panden;

• ●

  Met betrekking tot archeologie wordt de vorm en positie van de archeologische kaart FAMKE herijkt met meer aandacht voor de onderbouwing, gemeentelijke verantwoordelijkheid, sturing op provinciale belangen en voortgezette samenwerking met gemeenten om de kaarten up-to-date te houden; 

• ●

  Ondersteuning voor Werelderfgoed Planetarium vanaf 2026;

• ●

  Meer aandacht voor participatie (Verdrag van Faro), ondersteuning van vrijwilligers en erfgoededucatie; 

• ●

  Meer samenwerking met gemeenten en meer aandacht voor het Interbestuurlijk Toezicht. 

1.5 Procedure

De procedure van een omgevingsprogramma staat in de Omgevingswet en bevat onder andere participatie en tervisielegging van het ontwerp. De betrokkenheid van PS is nader uitgewerkt in de brief van GS van 11 juli 2023 over de werkwijze ‘vaststellen omgevingsprogramma's’. Omdat dit omgevingsprogramma Nij Poadium  opvolgt en beleidscomponenten bevat wordt PS expliciet gevraagd om wensen en bedenkingen aan te geven. Dit heeft geresulteerd in de volgende procedure.

2.1 Het Friese erfgoed

De eeuwenlange Friese geschiedenis heeft een rijke schat aan erfgoed in de fysieke leefomgeving achtergelaten.

Het archeologische bodemarchief vertelt het verhaal van vele eeuwen bewoningsgeschiedenis, vanaf de prehistorie tot de nieuwe tijd. Dit bevat bijna tweeduizend bekende waardevolle terreinen zoals vuursteenvindplaatsen en terpen, waarbij de laatsten ook internationaal gezien een uniek bezit vormen. Bijna 200 terreinen zijn archeologisch rijkmonument.

In onze gebouwde omgeving zien we een grote hoeveelheid karakteristieke bebouwing, waaronder 4000 rijksmonumenten, 3000 gemeentelijke monumenten en duizenden andere karakteristieke panden. Het laat een prachtig beeld van de bouwgeschiedenis zien, van de Middeleeuwen tot nu. Meest opvallend zijn de boerderijen die de voor Fryslân zo belangrijke agrarische geschiedenis laten zien, de kerken die nergens anders zo’n hoge dichtheid hebben, de historische buitenplaatsen met combinaties van groen erfgoed en de historische dorpen en steden waarvan er 64 in beschermde stads- en dorpsgezichten liggen.

Het gebouwde erfgoed is direct gekoppeld aan het groene erfgoed en het historische cultuurlandschap. Het groene erfgoedbestaat uit parken en parkbossen, begraafplaatsen, boerenerven, historische tuinaanleg, lanenstructuren en overige waardevolle historische beplanting. Groen en rood erfgoed vormen vaak fraaie ensembles zoals in de parklandschappen van Oranjewoud en Beetsterzwaag. De historische cultuurlandschappen op de klei-, veen- en zandgronden  geven een heel afwisselend beeld. Ze zijn nog zodanig goed herkenbaar dat de  Vereniging Nederlands Cultuurlandschap de provincie Fryslân heeft verkozen als  mooiste provincie van Nederland. Het kleiterpenlandschap, veenweidelandschap en  houtwallenlandschap zijn bijzonder, ook internationaal gezien.  Cultuurhistorische objecten en structuren zoals dijken, (op)vaarten,  verkavelingen, houtwallen en elzensingels, greppelland, kruinige percelen en  historische paden, geven het cultuurlandschap een afwisselend en kenmerkend  karakter. Bijna 100 terreinen zijn rijksbeschermde groenaanleggen.

Een bijzonder onderdeel vormt het Werelderfgoed waarvan er maar liefst vier in Fryslân aanwezig zijn: Woudagemaal, Planetarium, Koloniën van Weldadigheid en de Waddenzee.

Samen vertellen deze onderdelen uit onze leefomgeving het Verhaal van Fryslân. In samenhang met landschappelijke waarden zijn deze cultuurhistorische waarden geïnventariseerd, geanalyseerd en gewaardeerd in de structuurvisie  Grutsk op ‘e Romte. Bij de waardering zijn de meest waardevolle samenhangende cultuurhistorische en landschappelijke structuren en elementen geselecteerd en aangewezen als provinciaal belang. Dit is gebeurd in een Top 10 voor de provincie als geheel en voor deelgebieden. Belangrijke achtergrondinformatie hiervoor waren de Friese Archeologische Monumenten Kaart Extra (FAMKE), de Cultuurhistorische Kaart (CHK), de landschapstypenkaart en het document ‘Wordingsgeschiedenis van Fryslân’. 

Het erfgoed van provinciaal belang geeft kwaliteit en waarde aan onze leefomgeving. Dit wordt mede bepaald door gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde, inclusief de herkomstwaarde. Een voorbeeld van de belevingswaarde van erfgoed in de fysieke leefomgeving vormen zintuigelijke ervaringen van beelden, geuren en geluiden die cultuurhistorisch zijn verbonden met het Friese cultuurlandschap en monumenten.

2.2 Wettelijk kader, bestuursafspraken, beleids- en financieel kader

Wettelijke taken Omgevingswet

• ●

  Zorgplicht voor de fysieke leefomgeving, waaronder cultureel erfgoed en werelderfgoed. Het gaat om gebouwde en aangelegde monumenten, archeologische monumenten en te verwachten archeologische monumenten, stads- en dorpsgezichten en cultuurlandschappen; 

• ●

  Uitoefening taken en bevoegdheden en samenhangende afweging van alle belangen in de fysieke leefomgeving waaronder cultureel erfgoed en werelderfgoed. Dit heeft ook betrekking op andere provinciale taken die raken aan cultureel erfgoed zoals gebiedsontwikkelingen, infra, water en waterstaat, bodem, landbouw en natuur, wonen, etc; 

• ●

  Bepalen en uitvoeren cultuurhistorisch omgevingsbeleid in omgevingsvisie en uitvoeringsprogramma’s. Om aan deze verplichting te voldoen is cultuurhistorisch en archeologisch onderzoek noodzakelijk; 

• ●

  Het beschermen van archeologische waarden is na het Verdrag van Malta wettelijk verankerd, onder meer door een onderzoeksplicht (verstoordersprincipe);  

• ●

  Juridische verankering van provinciale belangen voor cultureel erfgoed en werelderfgoed in de Omgevingsverordening, voor doorwerking in gemeentelijke plannen en gebruikmaking van provinciale bevoegdheden voor instructies, zienswijzen of vervangingsbesluiten;

• ●

  Advisering wijzigingen archeologische, gebouwde en groene rijksmonumenten buiten de bebouwde kom.

Wettelijke taken Erfgoedwet 

• ●

  Subsidiering restauratie rijksmonumenten (gebouwd en groen). Betreft gedecentraliseerde wettelijke taak op basis van bestuursakkoord Rijk-IPO (zie hierna);  

• ●

  Instandhouding provinciaal archeologisch depot; 

• ●

  Advisering aanwijzing archeologische rijksmonumenten; 

• ●

  Advisering aanwijzing van beschermde stads- en dorpsgezichten. 

Wettelijke taken Wet Interbestuurlijk toezicht 

Interbestuurlijk toezicht op gemeentelijke wettelijke taken (monumenten, archeologie, cultuurhistorie omgevingswet), voor zowel groene, rode als archeologische monumenten. 

EU-richtlijnen en UNESCO

• ●

  Toepassen Verdragen van Faro (erfgoedparticipatie) en Malta (archeologie); 

• ●

  Uitvoeren GLB/Leader, (voorheen POP) met betrekking tot cultuurhistorie; 

• ●

  Aanwijzing en borging Werelderfgoederen.

Bestuursovereenkomst provinciale kerntaken 

In een door het IPO en Rijk afgesloten bestuursovereenkomst zijn de provinciale kerntaken vastgelegd. De volgende kerntaken zijn van toepassing:  

a. Culturele infrastructuur/ monumenten: 

• ●

  Bovengenoemde wettelijke taken;  

• ●

  Ondersteuning provinciale basisinfrastructuur voor erfgoed: daaronder vallen platforms, steun- en kennisinstellingen;  

• ●

  Ondersteuning wettelijke taak monumentenzorg: het bevorderen van restauratiekwaliteit, instroom leerlingen voor het restauratieambacht, het ondersteunen van eigenaren in het lastige traject van herbestemmen erfgoed en verduurzaming;  

• ●

  In plaats van het gebruiken van de wettelijke bevoegdheid voor de aanwijzing provinciale monumenten, kiezen voor de ondersteuning van gemeentelijk monumentenbeleid en bescherming karakteristieke panden;  

• ●

  Deelname IPO Interprovinciale Werkgroep Cultuurhistorie, AAC en BAC erfgoed en Noordelijke afstemming. 

b. Duurzame ruimtelijke ontwikkeling:

• ●

  Bovengenoemde wettelijke taken Omgevingswet.

c. Vitaal platteland: 

• ●

  Onder de vitale functies van het platteland valt erfgoed en cultuurlandschap; 

• ●

  Programma’s en regelingen FPLG en Natuurbeheer met betrekking tot cultuurlandschap; 

• ●

  Europese programma’s voor ontwikkeling van het platteland die onder het GLB/NSP en Leader vallen waaronder openstellingen voor zogenaamde niet-productieve investeringen, waaronder herstel cultuurlandschap. 

Overige bestuursovereenkomsten: 

• ●

  Bestuursovereenkomst tussen IPO en Rijk over de restauratie van rijksmonumenten (wettelijke taak) en het ruimtelijk beleid waarbij het Rijk 1.6 miljoen Euro decentraliseert. Op grond hiervan geldt er een inspanningsverplichting voor provinciale matching met eigen provinciale middelen voor hetzelfde bedrag. Onderdeel van het akkoord is het bijhouden van monumentenmonitor;

• ●

  Bestuurlijke afspraken over de provinciale steunfunctie monumentenzorg en archeologie;

• ●

  Voor het realiseren en beheren van het Noordelijk archeologisch depot in Nuis is een bestuursovereenkomst afgesloten met de provincies Groningen en Drenthe; 

• ●

  Voor de verdieping van de archeologische kaart FAMKE zijn samenwerkingsovereenkomsten afgesloten met gemeenten en (culturele infrastructuur) samenwerkingsovereenkomsten met de RUG en de Fryske Akademy; 

• ●

  IPO heeft namens de provincies voor de aanpak van het Nationaal Programma Toekomst religieus erfgoed samenwerkingsafspraken ondertekend; 

• ●

  IPO heeft namens de provincies de Erfgoeddeal met het Rijk ondertekend om erfgoed door te laten werken in de grote ruimtelijke transities en gebiedsgericht werken. 

Beleidskader en Omgevingsverordening
Het belangrijkste beleidskader voor dit omgevingsprogramma is de omgevingsvisie De Romte diele en de Ruimtelijke Agenda in samenhang met de structuurvisie Grutsk op ‘e Romte. De hoofdlijnen staan in de inleiding aangegeven. Dit betreft paragraaf 1.2 over waar het omgevingsprogramma zich op richt.

Rijksbeleid Contourennotitie Nota Ruimte
Dit omgevingsprogramma sluit nauw aan op de visie en uitgangspunten van het nieuwe rijksbeleid waarin is opgenomen dat cultureel erfgoed mede de identiteit van Nederland en zijn gemeenschappen bepaalt. “Het biedt inspiratie en kan eraan bijdragen nieuwe oplossingen te vinden. We beschermen wat we belangrijk vinden, benutten het verleden en sluiten bij ruimtelijke ontwikkeling aan bij kenmerken en identiteit van gebieden”.

Financieel kader

Naast de structurele middelen voor de boekjaarinstellingen, archeologie en de rijksmiddelen voor de subsidieregeling monumenten die ongewijzigd blijven, is er 5 miljoen Euro aan tijdelijke middelen beschikbaar voor 2025 t/m 2028. Jaarlijks gemiddeld 1,25 miljoen Euro. Vanwege de teruglopende provinciemiddelen is dit minder dan de vorige beleidsperiode. Dit betekent dat er in vergelijking met  Nij Poadium minder financiële ruimte is voor taken en het starten van nieuwe activiteiten. Tegelijk is het zo dat door het toenemende belang van integrale programma’s en projecten er meer kansen zijn om erfgoeddoelen te realiseren via andere beleidsprogramma’s.

2.3 Evaluatie, ontwikkelingen en raakvlakken met ander beleid

In 2023 is Nij Poadium geëvalueerd door Berenschot. Dit is samengevat in bijlage 1. In de uitwerking van de programmalijnen zijn de uitkomsten van deze evaluatie verwerkt.

In bijlage 1 zijn ook de belangrijkste ontwikkelingen weergegeven die van invloed zijn op erfgoed. Ook wordt in de bijlage de relatie met andere provinciale beleidsvelden aangegeven. Onder de programmalijnen hierna worden de belangrijkste ontwikkelingen uit de bijlage samengevat in het onderdeel “wat is er aan de hand”.

Op basis van de hoofdstukken 1 tot en met 3 zijn er vier programmalijnen opgesteld:

• 1.

  Programmalijn erfgoed algemeen; 

• 2.

  Programmalijn gebouwd erfgoed;

• 3.

  Programmalijn archeologisch erfgoed;

• 4.

  Programmalijn cultuurlandschappelijk en groen erfgoed.

Programmalijn 1 | Erfgoed algemeen

Toelichting op: wat gaan we doen?

Doorwerking in ruimtelijke plannen via Omgevingsverordening  

Belangrijk is dat erfgoedbelangen doorwerken en worden meegewogen in ruimtelijke plannen van de provincie en gemeenten. Zowel uit oogpunt van behoud (Basis op orde) als ontwikkeling. Het gaat hierbij specifiek om cultuurhistorische waarden van provinciaal belang. Deze zijn vastgesteld binnen de structuurvisie Grutsk op ‘e Romte(Grutsk). Hierin zijn cultuurhistorische en landschappelijke waarden geïnventariseerd, geanalyseerd en gewaardeerd. De Cultuurhistorische Kaart (CHK), FAMKE en landschapstypenkaart zijn onderleggers en aanvullende kaartlagen voor Grutsk waarin waarden op perceelniveau zijn aangegeven. Via de provinciale Omgevingsverordening Fryslân is vastgelegd dat gemeenten Grutsk en FAMKE in hun afwegingen dienen te betrekken. Zo nodig worden over gemeentelijke plannen zienswijzen ingediend of worden andere provinciale instrumenten uit de Omgevingswet ingezet. 

In Grutsk is onder andere eenTop 10 van provinciale belangen opgenomen. Een aantal daarvan (nederzettingenstructuren en karakteristieke bebouwing) hebben betrekking op de bebouwde omgeving wat nog niet opgenomen is in de omgevingsverordening. Gelet op de gewenste doorwerking hiervan, de borging van provinciale subsidieverlening voor monumenten en karakeristieke panden en de verwachte aanpassingen in de bebouwde omgeving, wordt voorgesteld om de omgevingsverordening ook van toepassing te laten zijn in het bebouwd gebied zodat gemeenten dit in hun planvorming en belangenafweging dienen te betrekken. 
Daarnaast zal in samenhang met het programma landschap onderzocht worden in hoeverre de omgevingsverordening verder aanpassing behoeft op basis van provinciale belangen.

Advisering door interdisciplinair team ruimtelijke kwaliteit over ruimtelijke plannen, omgevingstafels 

Adviezen en kennisuitwisseling ten behoeve van de doorwerking in ruimtelijke plannen via de Omgevingsverordening, worden uitgebracht door het interdisciplinair provinciale Team Ruimtelijke Kwaliteit. Hier maken ook adviseurs cultuurhistorie deel van uit. Een deel van de integrale advisering betreft de deelname aan omgevingstafels.

Integraler en gebiedsgerichter; meekoppelen met andere programma’s, projecten en gebiedsontwikkelingen 

Wat er verandert is vooral de werkwijze in het erfgoedbeleid die wordt aangepast na inwerkingtreding van de Omgevingswet. Daarnaast zijn er nieuwe provinciale opgaven die meer integraal en gebiedsgericht zijn. Vanwege de grote ruimtelijke opgaven is er een grotere inzet op de doorwerking van erfgoed in lopende integrale programma’s en gebiedsontwikkelingen. Enerzijds om kwetsbare erfgoedwaarden te beschermen of te herstellen, maar anderzijds ook om meerwaarde te geven, het onderdeel van ontwikkeling of inspiratie voor nieuwe ontwikkelingen te laten zijn. Belangrijke en kansrijke koppelingen zijn er met bijvoorbeeld het Fries Programma Landelijk Gebied, Bomen- en bossenstrategie, niet-productieve investeringen binnen GLB/NSP, landbouw en natuur (waaronder het Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer, Natuurbeheerplan), Regiodeals, Programma Wonen, infraprojecten, gebiedsontwikkelingen (zoals veenweide met o.a. herinrichting en funderingsproblematiek), leefbaarheid (waaronder het IMF en Dorps Ontwikkelings Methodiek), cultuur (Ferhaal fan Fryslân, musea, archieven en educatie), recreatie en toerisme (o.a. via samenwerking met Merk Fryslân), duurzaamheid en energie. Het afwegen en meekoppelen van erfgoedwaarden is belangrijk en geeft kansen voor meerwaarde, inspiratie en omgevingskwaliteit. Dit gebeurt volgens de principes van de omgevingsvisie. 

Voorbeelden van die meerwaarde en koppelkansen voor actuele opgaven zijn het inzetten van:
- landgoederen of landschapselementen voor de bomen- bossenstrategie en biodiversiteit;
- historische waterstructuren voor de klimaatadaptatie en biodiveristeit;
- oud agrarisch greppelland voor biodiversiteit en klimaatadaptatie;
- historische boerderijen met erven/erfbeplanting voor biodiversiteit of woonopgave;
- herbestemming van karakteristieke panden in plaats van nieuwbouw voor leefbaarheid en omgevingskwaliteit;
- het Friese erfgoed voor vermarkten en accomoderen van de groeiende behoefte aan recreatie en toerisme.

In de provinciale Ruimtelijke Agenda (zie 1.2) wordt aangegeven dat het voor ruimtelijke ontwikkelingen belangrijk is hoe deze aansluiten bij de kenmerken en identiteit van een gebied. Van belang is dat daarbij de waarden van erfgoed en landschap in beeld worden gebracht en worden vertaald naar ontwerp- en ontwikkelprincipes. Het gaat dan niet alleen om losse objecten maar juist om samenhangende structuren. Voorbeeld van een samenhangende structuur met zowel groen als rood erfgoed, zijn de staten en buitenplaatsen met hun omliggende landgoedbiotoop. Deze complexen kennen ook hun eigen problematiek en kansen rond instandhouding, exploitatie, functie, opvolging, ensemblevorming, recreatie en toerisme en evenementen.

Bij het meekoppelen van erfgoed wordt voortgebouwd op de kwaliteiten zoals aangegeven in Grutsk. Door de formelestatus van  Grutsk moet de provincie ook zelf rekening houden met Grutsk  (zelfbindende werking). 
Door het IPO is namens de provincies in 2019 de  Erfgoeddeal ondertekend. Het doel is om projecten te stimuleren waarbij erfgoed een meerwaarde geeft voor de actuele grote ruimtelijke transities zoals klimaatadaptatie, energietransitie, duurzame economie, natuur en landbouw, de woonopgave en mobiliteit. Provincies matchen hierbij het beschikbare Rijksgeld. Gestreefd wordt om bij het meekoppelen van erfgoed aan deze grote opgaven, projecten in te dienen voor de Erfgoeddeal. Provinciale matching voor het toe te kennen rijksgeld wordt zoveel mogelijk gezocht binnen de betreffende programmabudgetten.

Visie ontwikkelen op de integratie van erfgoedwaarden bij ruimtelijke opgaven
Belangrijk voor de doorwerking en het meekoppelen is dat er een visie inclusief een strategie ligt hoe erfgoedwaarden, inclusief UNESCO, Rijksmonumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten, in samenhang met landschapswaarden kunnen worden geïntegreerd bij ruimtelijke opgaven. Dit is een agendapunt voor de vernieuwing van de POVI en voortgekomen uit de Ruimtelijke Agenda (zie 1.2) Deze visie zal worden ontwikkeld in samenhang met de vernieuwing van de POVI en het op te stellen programma landschap. Hierbij wordt voortgebouwd op de kwaliteiten zoals aangegeven in de structuurvisie Grutsk op ‘e Romte. Een belangrijke inspiratie voor de visie betreft de methodiek  Mei It Ferline Foarút. In de visie zal worden gestreefd naar behoud en ontwikkeling van erfgoedwaarden met een balans tussen gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde (incl. herkomstwaarde). Bij de inpassing van de opgaven zal inzicht moeten worden gegeven in hoe deze aansluiten bij de kenmerken en identiteit van een gebied. Belangrijk hiervoor is dat de waarden van erfgoed en landschap in beeld gebracht en vertaald worden naar ontwerp- en ontwikkelprincipes voor die opgaven. Gezocht zal worden naar kansen en mogelijkheden om zoveel mogelijk met andere opgaven mee te koppelen om integraal het meest optimale resultaat te behalen. Van extra belang zijn de samenhangende structuren en clusters van erfgoedwaarden (ensembles).

Actualiseren en uitdragen verhaal van Fryslân 

In de structuurvisie Grutsk op ‘e Romte wordt in samenhang met het document De wordingsgeschiedenis van Fryslân, de cultuurhistorische kaart en de landschapstypenkaart het verhaal van het Friese erfgoed en landschap verteld. Grutsk op 'e Romte zal op enkele onderdelen worden geactualiseerd. Dit gemeenschappelijke verhaal werkt door in alle activiteiten van het omgevingsprogramma.

Kennis delen en actueel houden via Cultuurhistorische Kaart (CHK) en interactie

De digitale Cultuurhistorische Kaart op de provinciale website biedt in samenhang met de landschapstypenkaart en het document “Wordingsgeschiednis van Fryslân” een schat aan informatie voor gemeenten, instellingen, bureaus en particulieren over cultuurhistorische waarden. Het bijhouden van bestaande gegevens, actualisatie, de bekendheid en gebruiksvriendelijk maken, is belangrijk. Actuele opgaven of ruimtelijke ontwikkelingen kunnen een aanleiding zijn om de CHK te verrijken met nieuwe informatiekaarten of een categorie te verdiepen of te actualiseren. Dit geldt bijvoorbeeld voor karakteristieke panden, militair erfgoed of de Dorpenatlas. Bij dit laatste wordt een koppeling gelegd met leefbaarheid en de Dorps Ontwikkelings Methodiek. Bij de actualisatie wordt ook meer aandacht gegeven aan participatie van de samenleving. Dit gebeurt als eerste met de Dorpenatlas en het Post ’65-project. 

Daarnaast is het belangrijk dat kennis over erfgoedwaarden, beschikbare data en kaarten, goede methodieken en plannen wordt uitgewisseld in bijeenkomsten. Mogelijkheden zijn ook de Erfgoedcafé’s van het Steunpunt Monumentenzorg en de Landschap Meetup.

Meer aandacht voor participatie, publieksbereik en ondersteuning vrijwilligers

Het ratificeren van het Verdrag van Faro en de verplichtingen uit de Omgevingswet houden in dat burgers meer bij erfgoed betrokken worden via participatie. Voor de Provincie betekent dit vooral een andere manier van werken/uitvoeren, meer met de samenleving. Dit doen we door:

• ●

  Het betrekken van de samenleving bij erfgoedonderwerpen zoals het Post ’65-programma of de doorontwikkeling van de cultuurhistorische kaart zoals bij de categorie Dorpenatlas; 

• ●

  Het betrekken van amateurarcheologen en het grote publiek bij archeologisch onderzoek en archeologische steunpunten (zie programmalijn drie archeologie); 

• ●

  Het verbeteren van het publieksbereik via de media en sociale media met aansprekende projecten zoals archeologische opgravingen, aansprekende restauraties en herbestemmingen, vernieuwend erfgoed via de Erfgoeddeal of het project De Fryske Pleats (voor al deze specifieke activiteiten, zie overige programmalijnen);  

• ●

  Het stimuleren van erfgoedinstellingen in hun publieksactiviteiten; 

• ●

  Het aansluiten op bredere publiekactiviteiten zoals landelijke open dagen (Open Monumentendag, Molendag, Week van de geschiedenis, Nationale archeologiedagen); 

• ●

  Het aansluiten op de publieksacties van Merk Fryslân zoals bijvoorbeeld de kerkenpagina www.friesland.nl/nl/kerken en bezinningstoerisme; 

• ●

  Het ondersteunen van de vrijwilligersactiviteiten van erfgoedinstellingen voor gebouwd Erfgoed (zie programmalijn 2). Vrijwilligersactiviteiten voor groen erfgoed worden ondersteund via het beleidsveld landschap. We ondersteunen platform www.erfgoedvrijwilliger.nl om vrijwilligers te ondersteunen en te werven; 

• ●

  Het afsluiten van een bestuursovereenkomst met het Rijk voor het uitvoeren van taken op basis van het Verdrag van Faro.

Integreren van erfgoededucatie in cultuureducatie

Erfgoededucatie wordt na 2025 weer onderdeel van het programma  Kultuuredukaasje mei Kwaliteit (KEK). uitgevoerd door Keunstwurk binnen het beleidsveld en financiële middelen voor Cultuur. Hierdoor wordt erfgoededucatie weer onderdeel van het culturele aanbod voor de scholen. Binnen het beleidsveld cultuur krijgt St. Keunstwurk hiervoor opdracht binnen de beschikbare middelen. Het beleid en financiële keuzes zijn opgenomen binnen het cultuurbeleid. 

Uitvoeren activiteiten Werkplan Takomst Fryske Pleats

Voor de Friese identiteit, geschiedenis en landschap is de boerderij een rode draad. Over de waarde en de betekenis van de duizenden historische boerderijplaatsen, al of niet met historische boerderij en groene erfbeplanting, is nog veel onbekend. Via programmalijn drie (archeologie) zal archeologisch onderzoek en beleid worden gestimuleerd. Ook in de CHK is nog weinig informatie over de bouwhistorie. Samen met de Boerderijenstichting Friesland zal deze informatie worden aangevuld. 
De ontwikkeling van de landbouw, schaalvergroting en bevolkingskrimp maakt de boerderij tot een kwetsbare categorie. Uit onderzoek blijkt dat er een forse restauratiebehoefte is, met name voor boerderijen in agrarisch gebruik. 

Verder zullen er ook de komende jaren boerderijen hun agrarische functie verliezen door diverse ontwikkelingen in de landbouw wat een herbestemmingsopgave geeft. Er liggen kansen om vrijkomende boerderijen en erven in te zetten voor de nieuwe opgaven zoals wonen, recreatie of biodiversiteit. Er wordt onderzoek gedaan naar planologische regelingen voor bijvoorbeeld andere functies of meer wooneenheden op het erf. Speciale aandacht krijgen boerderijen die door de provincie zijn verworven in het kader van gebiedsontwikkelingen of FPLG. Financiële ondersteuning voor restauratie, met boerderijen in agrarisch gebruik als een voorrangscategorie, herbestemming en onderzoek, verloopt via programmalijn twee. 

Boerderij-erven met hun vaak beeldbepalende erfbeplanting zijn ook voor biodiveristeit en ruimtelijke kwaliteit van belang. Ingezet wordt op ondersteuning van herstel boerenerven/erfbeplanting via programmalijn vier.

Stimuleren gemeentelijk erfgoedbeleid en Inter Bestuurlijk Toezicht

We stimuleren gemeentelijk erfgoedbeleid door de inzet van het steunpunt monumentenzorg, met kennisdocumenten/kaarten, advisering team ruimtelijke kwaliteit, subsidiëring gemeentelijke monumenten/karakteristieke panden en de FAMKE (zie overige programmalijnen). Daarnaast sturen we aan op meer samenwerking met en tussen gemeenten. Dit gebeurt via periodiek overleg met gemeenten over samenwerking en bewustwording. Ook vanuit onze toezichttaken (Inter Bestuurlijk Toezicht, IBT) en door de door ons ondersteunde activiteiten van het Steunpunt monumentzorg zoals de Erfgoedcafé’s. Bij het stimuleren van gemeentelijk erfgoedbeleid vragen we in het bijzonder aandacht voor erfgoed dat op basis van Grutsk op 'e Romte, FAMKE en de Cultuurhistorische Kaart van provinciaal belang is. Maar daarnaast stimuleren we gemeenten in de reguliere contacten en werkprocessen ook om beleid vast te stellen voor erfgoed van lokaal belang waarvoor zij verantwoordelijk zijn, zoals bijvoorbeeld oorlogsmonumenten.

Wij gaan als provincies in samenwerking met gemeenten en het Rijk (stelselverantwoordelijke) de knelpunten bij capaciteit, kennis en kunde in kaart brengen wat betreft de wettelijke taken. Via het Rijk zijn eenmalig beperkt middelen beschikbaar voor ondersteuning van gemeenten. N.a.v. de resultaten van het in kaart brengen wordt gekeken hoe de middelen ingezet gaan worden en hoe we in het stelsel beter kunnen samenwerken. Verder wordt er voor de komende periode in samenwerking met het Rijk extra capaciteit ingezet voor het Interbestuurlijk Toezicht (IBT). Voor de komende periode krijgen provincies voor deze wettelijke taak, via de meicirculaire, middelen voor IBT (bij ons 0.8 fte). Verder zal de Provincie onder toezicht gesteld worden van de Erfgoedinspectie voor uitvoering van deze taken. In de nieuwe programmaperiode gaan we deze vernieuwde IBT-rol met onze collega’s van IBT, de erfgoedinspectie en gemeenten verder vormgeven. Het zit hier vooral in een andere manier van werken. Provincies hadden altijd al een wettelijke IBT-taak. In praktijk werd deze beperkt, en in alle provincies anders, uitgevoerd. Dit omdat het Rijk deze taak eerder zonder middelen en kaders had gedelegeerd naar de Provincies. 

Stimuleren activiteiten van erfgoedinstellingen 
Erfgoedinstellingen hebben met hun activiteiten en inzet van vele vrijwilligers een belangrijke rol in behoud, ontwikkeling, kennis en draagvlak van erfgoedwaarden. De meeste instellingen zijn gevestigd in het Monumintehûs en werken samen in het Platfoarm Fryske Monuminte-organisaasjes. De volgende stichtingen worden structureel met een boekjaarsubsidie ondersteund: Steunpunt Monumentenzorg, Monumentenwacht, Alde Fryske Tsjerken, Fryske Mole en Tsjerkepaad. Daarnaast wordt de samenwerking van erfgoedinstellingen via het platform en het Monumintehûs financieel ondersteund. In het platform zitten naast de genoemde stichtingen de volgende stichtingen: Beheer Kerkelijke Gebouwen Noord Nederland, Boerderijenstichting Fryslân, Staten en Stinzen, Waterschapserfgoed, Industrieel Erfgoed in Friesland, Erfgoedver. Heemschut, Interieurs in Fryslân, Noordelijke Lustwarande, Ver. Neo-Klassicistisch Wonen Friesland, Erfgoed&Publiek, Organum Frisicum, de Nederlandse Tuinenstichting en het Fries Erfgoed Collectief. De meeste hiervan maken gebruik van de faciliteiten van het Monumintehûs. Via een structureel gezamenlijk werkbudget binnen de boekjaarsubsidie voor het steunpunt monumentenzorg, kunnen activiteiten van de stichtingen zonder boekjaarsubsidie worden ondersteund.

Stimuleren samenwerking met én tussen erfgoedinstellingen inclusief de samenwerking tussen gebouwd en groen erfgoed

We sturen aan op onderlinge samenwerking tussen erfgoedinstellingen en vrijwilligersorganisaties. Dit doen we door de samenwerking binnen het Platfoarm Fryske Monuminte-organisaasjes te ondersteunen (via programmalijn twee). Daarnaast stimuleren we dat er ook meer samenwerking ontstaat van de monumentenorganisatie met de groene erfgoedorganisaties. Doel is dat activiteiten op elkaar worden afgestemd en dit zo mogelijk tot gezamenlijke integrale erfgoedprojecten leidt.

Ondersteuning UNESCO Werelderfgoed

Voor de ondersteuning van het Koninklijke Eise Eisinga Planetarium is een bestuursovereenkomst afgesloten met het Rijk en de Gemeente Waadhoeke om het Planetarium te steunen. In de meerjarenbegroting reserveren wij het hiervoor benodigde bedrag (€ 97.000,- per jaar in de periode 2025-2028) binnen de daarvoor beschikbare erfgoedmiddelen uit het bestuursakkoord.

Voor de ondersteuning van de Kolonie van Weldadigheid (transnationaal gebied met België en voor het Nederlandse deel vooral liggend in de provincie Drenthe) leveren we bestuurlijke en ambtelijke inzet. Tevens dragen we financieel bij ten behoeve van het managementplan (€ 6.200,- per jaar conform bestuurlijke afspraken uit budget Cultuurhistorie). De ondersteuning voor UNESCO Werelderfgoed is gekoppeld aan de doelen voor recreatie en toerisme omdat het een impuls geeft aan recreatie en toerisme in de regio.

Erfgoed benutten voor recreatie en toerisme

We koppelen erfgoed aan recreatie en toerisme waarbij enerzijds een bijdrage geleverd wordt aan behoud en draagvlak voor erfgoed en anderzijds meerwaarde wordt geboden aan het toeristisch recreatieve product. Toeristen waarderen erfgoed tijdens hun verblijf en eigen inwoners doen dit bij hun recreatieve activiteiten in de eigen woonomgeving. Dit sluit aan op de beleidsnota ‘Gastvrij Fryslân 2028’ en het Uitvoeringsprogramma 

Gastvrij Fryslân 2024-2027 waarin met zogenaamde “slimme groei” ook het behoud en ontwikkeling van cultureel erfgoed wordt versterkt. Voorbeelden van de koppeling tussen erfgoed en recreatie en toerisme zijn het stimuleren van herbestemming van erfgoedpanden voor verblijfsaccommodaties, het aansluiten op publieksacties van Merk Fryslân zoals de kerkenpagina www.friesland.nl/nl/kerken en bezinningstoerisme, erfgoed binnen de digitale infrastructuur voor provinciale toeristische informatie m.b.t. het dagrecreatieve aanbod, ondersteuning Tsjerkepaad en de publieksfunctie voor archeologische steunpunten.

Onderzoeken provinciale rol maritiem erfgoed

De provincie Fryslân is een waterrijke provincie. Dat komt door de natuurlijke omstandigheden en door menselijke activiteiten. Wat dit laatste betreft heeft dat te maken met ‘de strijd tegen het water’ en aan de andere kant ook met het benutten van het water. Vanuit cultureel erfgoed wordt dit aangeduid met het begrip maritiem erfgoed. Dijken, sluizen, bruggen, gemalen, havens, pakhuizen, historische werven, historische schepen, specifieke musea en ambachten rondom maritiem erfgoed. Het zijn allemaal zaken die ook in onze provincie aangetroffen worden en die bijdragen aan onze omgevingskwaliteit. Nader onderzoek van de provinciale rol rondom maritiem erfgoed is wenselijk. Een specifiek onderdeel van het maritieme erfgoed betreft de onderwaterarcheologie zoals scheepswrakken en valt onder programmalijn 3.

Programmalijn 2 | Gebouwd erfgoed

Toelichting op: wat gaan we doen?

Advisering rijksmonumenten
De provincie heeft op basis van de Erfgoedwet en de Omgevingswet een wettelijke adviesmogelijkheid voor vergunningsaanvragen voor rijksmonumenten buiten de bebouwde kom en het aanwijzen of afvoeren van beschermde dorps- en stadsgezichten. Er wordt gebruik gemaakt van de volledige bevoegdheid omdat de advisering over rijksmonumenten de financiële ondersteuning (zie volgende punt) maar ook de provinciale advisering over ruimtelijke plannen versterkt (programmalijn één: algemeen). 

Uitvoeren Subsidieregeling monumenten (Sumo) en bijhouden monumentenmonitor
Met de Sumo wordt restauratie, herbestemming, onderhoud en bouwhistorisch onderzoek van gebouwde en groene monumenten gestimuleerd. Dit betreft een gedecentraliseerde wettelijke taak op basis van een bestuursovereenkomst Rijk-IPO. De uitgangspunten zijn de volgende:

• ●

  De ondersteuning voor rijksmonumenten. Subsidie is mogelijk voor monumenten als geheel, maar ook voor deelrestauraties en kleine kwetsbare monumenten zoals klokkenstoelen. In verband met de prijsstijgingen wordt het maximale bedrag verhoogd naar 250.000 Euro. Het subsidiepercentrage is in zijn algemeenheid 50% van de subsidiabele restauratiekosten. Als het nodig is voor het stimuleren van restauratie van bepaalde monumentencategorieën is het mogelijk om differentiatie aan te brengen in het subsidiepercentage. Dit wordt jaarlijks ten behoeve van de openstelling bekeken; 

• ●

  Streven naar vereenvoudiging binnen de kaders van de rechtmatigheid, de afspraken met het Rijk en de borging van restauratiekwaliteit. Onder andere kan er digitaal ingediend worden; 

• ●

  Herbestemming wordt gestimuleerd door een hoger subsidiepercentage van de restauratiekosten van 65%; 

• ●

  Een deel van het budget wordt ingezet voor gemeentelijke monumenten. Als er sprake is van herbestemming, is er ook subsidie mogelijk voor (in het bestemmingsplan aangewezen) karakteristieke panden met sloopbescherming. Hiervoor wordt gekozen om zo gemeentelijk erfgoedbeleid te stimuleren, in plaats van het aanwijzen van provinciale monumenten en dit te subsidiëren. Gelet op de verantwoordelijkheid van gemeenten zelf is de steun lager dan bij rijksmonumenten;

• ●

  Woonhuismonumenten en monumenten in overheidseigendom worden niet ondersteund. Er is voor woningen wel een woonhuissubsidie bij het Rijk of een lening via het Nationaal Restauratiefonds (NRF);

• ●

  Onderhoud wordt niet gesubsidieerd (rijkstaak). Een uitzondering geldt voor molens omdat het vanwege de aard van het monument voor eigenaren moeilijk is om het eigen aandeel te betalen; 

• ●

  Rekening wordt gehouden met extra molenrestauraties vanwege het probleem met molenroeden;

• ●

  Incidenteel kan gekozen worden voor een préprioriteit voor een monument met een bijzonder provinciaal belang;  

• ●

  Een voorrangsregeling voor Professionele Organisaties voor Monumentenbehoud (POM) die ook als provinciale boekjaarsubsidie-instelling zijn aangewezen, met een maximum van € 150.000 per jaar per instelling;  

• ●

  Speciale aandacht voor boerderijen. Vooral die in agrarisch gebruik zijn, vanwegeeen relatief grote restauratieachterstand. Aanvragen voor boerderijdaken kunnen als laagdrempelige deelrestauratie worden ingediend binnen de Sumo. Er komt geen aparte regeling boerderijdaken meer vanwege verminderde financiële middelen voor erfgoed en de gewenste bundeling van regelingen voor minder uitvoeringskosten; 

• ●

  In de subsidieregeling monumenten kunnen alleen restauratieplannen worden ingediend voor monumenten die in slechte of matige staat zijn op basis van een inspectierapport;  

• ●

  Het opnemen van voorwaarden over het openbaar toegankelijk zijn van het monument gedurende een aantal momenten per jaar.

In samenwerking met de Monumentenwacht wordt de Monumentenmonitor bijgehouden waardoor er kwantitatieve beleidsinformatie is over de onderhoudstoestand, restauratieopgave en leegstand onder gebouwde en groene rijksmonumenten (geen woningen).

Stimuleren gebruik en financiële vulling Cultuurfonds voor Monumenten Fryslân

Vanuit dit fonds worden laagrentende leningen verstrekt voor de restauratie, herbestemming en verduurzaming van karakteristieke bouwwerken (niet-rijksmonumenten). Door de leningen is het een revolverend (middelen vloeien terug door aflossing en rente) fonds. Het fonds is van Het Cultuurfonds en wordt beheerd door het Nationaal Restauratie Fonds en specifiek bestemd voor Fryslân. 

Momenteel is het fonds nagenoeg leeg, maar er is grote vraag en wachten er diverse aanvragen op honorering. In het omgevingsprogramma is opgenomen om in deze periode € 1 miljoen (gemiddeld jaarlijks 2,5 ton) toe te voegen aan het Cultuurfonds voor Monumenten Fryslân. Dit omdat:

• ●

  Hiermee invulling wordt gegeven aan het beleidsdoel voor het ondersteunen van gemeentelijke monumenten en karakteristieke panden in plaats van het aanwijzen van eigen provinciale monumenten;  

• ●

  Het Nationaal Restauratie Fonds het bedrag dat wij storten wil cofinancieren met 3-5 ton (geld met geld maken);

• ●

  Andere private fondsen/doneerders, eerder genegen zijn om te doneren wanneer de provincie dat ook doet zodat het een meer publiek/privaat fonds wordt.

Stimuleren restauratiekwaliteit, inzet leerlingen en verduurzaming monumenten 
Activiteiten voor restauratiekwaliteit en de inzet van leerlingen worden op interprovinciale schaal ondersteund. Het Restauratie Opleidingsproject richt zich op het opleiden van jongeren voor het restauratieambacht. De Stichting Certificering Restauratie stimuleert de restauratiekwaliteit van restauratiebedrijven door certificering.  
Verduurzaming is belangrijk voor de toekomstwaarde en exploitatie van een monument. Omdat monumenten een specifieke categorie binnen de verduurzamingsopgave vormen, vraagt dit om specifieke aandacht. We willen samenwerken met gemeenten en monumenteninstellingen, om monumenteneigenaren te ondersteunen en te adviseren. Via NRF, Cultuurfonds voor Monumenten Fryslân en andere maatregelen is er financiële ondersteuning voor uitvoering mogelijk. Ook via provinciale programma’s voor verduurzaming zoals Klimop/Dumava, kan verduurzaming worden gestimuleerd. Daarnaast wordt de Monumentenwacht via de boekjaarsubsidie in de gelegenheid gesteld om tegen een gereduceerd tarief duurzaamheid in de gesubsidieerde inspectie van monumenten op te nemen.

Stimulering herbestemming

Voor het behoud van monumenten is een blijvend gebruik essentieel. Gelet op de aard van de monumenten is dit lastiger da-;n bij niet-monumentaal vastgoed. Speciale aandacht verdienen kerken en boerderijen. Dit gelet op het provinciale belang van deze categoriën en de verwachting dat door ontwikkelingen bij kerkgenootschappen en de landbouw er historische kerken en boerderijen hun oorspronkelijke functie verliezen. Maar naast deze speerpunten worden ook herbestemmingen van andere categorieën zoals staten en buitenplaatsen, oude zuivelfabrieken of ander industrieel erfgoed, scholen of dorpscafés ondersteund. De volgende activiteiten worden gedaan:

• ●

  Financiële ondersteuning van concrete herbestemmingen verloopt via Sumo en het Cultuurfonds voor Monumenten Fryslân (zie Uitvoeren Subsidieregeling monumenten (Sumo));  

• ●

  Financiële ondersteuning van het Kenniscentrum Herbestemming Noord (KHN). Het KHN stimuleert bewustwording en planvorming, koppelt vraag en aanbod via een meldpunt en adviseert eerstelijns in individuele gevallen. Dit betreft een samenwerkingsverband van de steunpunten monumentenzorg Fryslân en Drenthe en de Stichting DBF;  

• ●

  De provincie zal ondersteunen en stimuleren bij het vinden van een passende bestemming voor kerken. Mede vanuit de bestuursafspraken voor de Nationale kerkenaanpak wordt een aantal  activiteiten ondernomen. De ondersteuning van het Platform en Coördinatiepunt Fryske Tsjerken wordt voortgezet. In het platform  worden actualiteiten, probleemsituaties en goede voorbeelden uitgewisseld tussen de belangrijkste instellingen die met kerkgebouwen te maken hebben. Het  coördinatiepunt adviseert eerstelijns kerkeigenaren bij her- en nevenbestemmingsvragen en stimuleert gemeenten tot het ontwikkelen van kerkenvisies. Een kerkenvisie is een op inventarisatie en dialoog gebaseerde visie over het toekomstige gebruik van kerkgebouwen in een gemeente. Onderzocht zal worden: hoe de bestaande database Fryske Tsjerken ondermeer op basis van gemeentelijke kerkenvisies verder kan worden uitgewerkt om zicht op de problematiek te kunnen houden; of de bestaande infrastructuur voor behoud en herbestemming kan worden versterkt en of er samen met de betrokken partijen een haalbaarheidsonderzoek kan worden verricht naar een ‘Fries Fonds Religieus Erfgoed’. Een provinciale rol zal moeten worden ingevuld binnen de bestaande middelen.; 

• ●

  Gelet op de grote woonopgave liggen er mooie kansen voor herbestemming van erfgoed in plaats van het kiezen voor nieuwbouw en uitbreidingswijken; 

• ●

  Stimuleren herbestemming van vrijkomende boerderijen verloopt via het Werkplan Takomst Fryske Pleats (zie programmalijn 1).

Post 65-programma
Er ontstaat waardering voor Post 65-architectuur. Er is een publiekscampagne en selectieprogramma 

gestart voor aanwijzing tot monument. De uitkomsten worden verwerkt op de cultuurhistorische kaart en in de subsidieregeling monumenten.

Programmalijn 3 | Archeologisch erfgoed

Toelichting op: wat gaan we doen?

Doorontwikkeling FAMKE samen met gemeenten en op thema’s  

Voor een efficiënt archeologisch beleid is goede en actuele voorlichting essentieel. De FAMKE geeft gerichte archeologische informatie en wordt gebruikt bij de wettelijke verplichtingen voor archeologisch onderzoek. In de komende beleidsperiode worden de vorm en de positie van de FAMKE nader afgestemd op de Omgevingswet. Deze doorontwikkeling zal onder meer worden bepaald door en betrekking hebben op de volgende aspecten:

• ●

  de noodzaak tot inhoudelijke onderbouwing is belangrijker geworden: aan de FAMKE zal een bronnenkaart als nieuwe onderlaag worden toegevoegd; 

• ●

  er ligt meer nadruk op gemeentelijke verantwoordelijkheid: de beleidskaart is een samenstel van gemeentelijke beleidskaarten; 

• ●

  de provincie stuurt op provinciaal belang; 

• ●

  met gemeenten wordt de FAMKE doorontwikkeld en geactualiseerd op basis van archeologisch onderzoek (gemeentelijke verdiepingsslagen). Hiervoor worden samenwerkingsovereenkomsten afgesloten;  

• ●

  daarnaast wordt de FAMKE voor specifieke archeologische thema’s aangepast (thematische verdiepingsslagen), onder andere in samenwerking met academische kennisinstellingen als de Fryske Akademy en de RuG. De komende jaren gaat dit om terpen, historische boerderijplaatsen, het overgangsgebied tussen klei en veen en goed bewaarde steentijdlandschappen.

Momenteel werken we volop aan de voorbereiding van deze doorontwikkeling. De input van de stakeholders wordt hierin meegenomen. In de komende beleidsperiode zal de doorontwikkeling stapsgewijs verder worden uitgewerkt.

Publieksbereik en het vergroten van draagvlak wordt hieraan gekoppeld door participatie van amateurarcheologen en andere vrijwilligers bij onderzoek en het organiseren van open dagen bij opgravingen. Een actuele FAMKE bevordert een goede uitvoering van de wet, levert service aan de burger en voorkomt onnodig onderzoek. Ook wordt het Ferhaal fan Fryslân op thema’s verrijkt en doorverteld.

Doorwerking FAMKE in eigen plannen en projecten
In eigen provinciale plannen of projecten zoals infraprojecten wordt op basis van de FAMKE bij een verstoring geadviseerd over onderzoek, archeologische begeleiding of opgraving. Verder krijgt publieksbereik aandacht. Daarnaast spelen archeologische waarden een rol bij andere provinciale opgaven, zoals gebiedsontwikkeling. Dit geldt bijvoorbeeld voor het veenweidegebied waarin veel, vaak onbekende, archeologische waarden aanwezig zijn. 

Uitvoeren Terpenproject Fryslân 
Het Terpenproject richt zich op het behoud van onbebouwde terpen en historische boerderijplaatsen in akkerbouwgebied die door beploeging en verdroging langzamerhand beschadigd raken. Door middel van aankoop of het afsluiten van een Kwalitatieve Verplichting is het mogelijk duurzaam beheer te realiseren. Vrijwillige deelname aan het project door derden is het uitgangspunt. Het budget wordt beheerd door het Nationaal Restauratiefonds (NRF). 

Instandhouding Noordelijk Archeologisch Depot (NAD) 
Dit is een wettelijke taak voor het zorgdragen van een depot voor archeologische vondsten. Het NAD in Nuis wordt samen met de provincies Groningen en Drenthe beheerd op grond van een bestuursovereenkomst. Naast de beheertaak is de uitvoering van de publieksfunctie belangrijk. Komende jaren onderzoeken we samen met de provincies Groningen en Drenthe hoe we tot verduurzaming van het depot kunnen komen. Tevens onderzoeken we hoe we via een optimalisering van de klimaatbeheersing in de loodsen, schadelijke schimmelvorming kunnen voorkomen.

Advisering Erfgoedwet 
De advisering in het kader van de Erfgoedwet richt zich op het aanwijzen van archeologische monumenten.

Archeologische steunpunten 

De archeologische steunpunten vervullen een belangrijke voorlichtende en toeristisch-recreatieve rol. Het netwerk bestaat uit elf archeologische steunpunten met elk een eigen thema. Lokale vondsten worden hier tentoongesteld en toegelicht. Omdat dit initiatief drijft op de inzet van vrijwilligers en amateurarcheologen is structurele ondersteuning nodig.

Verwerking archeologische vondstmeldingen

De verwerking van archeologische vondsmeldingen richt zich op het aannemen en verwerken (incl. melden in Archis) van archeologische vondstmeldingen gedaan door particulieren. Het NAD in Nuis fungeert als loket. 

Programmalijn 4 | Cultuurlandschappelijk en groen erfgoed

Toelichting op: wat gaan we doen

Waarden van cultuurlandschap en groen erfgoed borgen in samenhang met Programma Landschap
Dit gebeurt door het opnemen in de structuurvisie Grutsk op ‘e Romte, de Cultuurhistorische Kaart, Landschapstypenkaart en de planogische doorwerking daarvan via de omgevingsverordening. De advisering over ruimtelijke plannen gebeurt via het interdiciplinaire team ruimtelijke kwaliteit. Een onderdeel van de borging is ook om cultuurlandschappelijke kennis op peil te houden en uit te dragen via de Grutsk, CHK, landschapstypenkaart, landschapsbiografiën en via bijeenkomsten zoals de Landschaps Meetup. Deze activiteiten worden uitgevoerd via de activiteiten onder programmalijn één en hebben een sterke samenhang met het op te stellen Programma Landschap. Grutsk op ‘e Romte zal op enkele onderdelen worden geactualiseerd. Onder andere door een meer herkenbare positie van groen erfgoed en meer aandacht voor relatief onbekend en daardoor kwetsbaar, cultuurlandschappelijk erfgoed zoals oud greppelland of kruinige percelen binnen het bestaande provinciale belang voor reliëf.

Cultuurlandschap en groen erfgoed koppelen aan andere opgaven, programma’s, regelingen en gebiedsontwikkelingen

Vanwege de grote ruimtelijke opgaven is er een grotere inzet op de doorwerking van cultuurlandschappelijk en groen erfgoed in integrale programma’s en gebiedsontwikkelingen nodig. Enerzijds om de kwetsbare waarden te beschermen of te herstellen, maar anderzijds ook om meerwaarde te geven, het onderdeel van ontwikkeling te laten zijn of inspiratie voor nieuwe ontwikkelingen te geven. Zo is voor de instandhouding van cultuurlandschappelijk en groen erfgoed in het kader van de klimaatadaptatie een goede water- en bodemsituatie essentieel.

Daarnaast is het koppelen van behoud en herstel van groen erfgoed aan specifieke programma's voor groen en natuur kansrijk. Cultuurlandschappelijke elementen zoals landgoederen, boomwallen, elzensingels, historische dijkentracés, historische vaarten en slotenpatronen kunnen een bijdrage leveren en worden tegelijk versterkt. Kansrijk zijn koppelingen aan het FPLG, bomen- en bossentstrategie en Natuurbeheerplannen waar groen erfgoed een bijdrage kan leveren aan de doelen. Dit kan ook via het agrarische natuur- en landschapsbeheer (ANLb) voor bijvoorbeeld het beheer van cultuurhistorische elementen zoals boomwallen of oud weidevogelgreppelland. Binnen de Subsidieregeling Natuur en Landschap (SrNL) kan bv. het beheer van landgoederen, parkbossen of eendekooien worden ondersteund. Ook zijn er binnen de groene programma’s en regelingen mogelijkheden voor investeringsmaatregelen voor natuurherstel waaraan herstel van of inspiratie door cultuurlandschap of groen erfgoed kan worden gekoppeld Tenslotte is er een kansrijke koppeling te maken met openstellingen voor subsidiëring van zogenaamde niet-productieve investeringen in het kader van het Gemeenschappelijk Landbouw Beleid (GLB) waarbij onder andere elzensingels, lanen, erfbeplanting en greppelland kunnen worden hersteld.

Cultuurlandschap en groen erfgoed onderdeel maken van een te ontwikkelen visie op de integratie van erfgoedwaarden bij ruimtelijke opgaven
Voor groen erfgoed zijn met name de opgaven voor klimaatadaptatie, water en bodem en herstel biodiversiteit relevant. Voor de invulling hiervan wordt verwezen naar programmalijn 1.

Groen erfgoed onderdeel maken van de Subsidieregeling Monumenten  

Ook groen Erfgoed heeft een restauratiebehoefte, met name wanneer het bomenbestand aan het einde van de levensduur raakt. De Subsidieregeling monumenten heeft zich tot nu vooral gericht op gebouwde monumenten en stond nog niet open voor groene monumenten. Er is een toenemende behoefte om de subsidieregeling ook voor groene monumenten open te stellen. Hierbij gaat het om groene rijksmonumenten zoals bijvoorbeeld tuin- en parkaanleg, lanen, kerkhoven of boerderij-erven. Om die reden wordt er vanaf 2024 een restauratiesubsidie mogelijk gemaakt binnen een apart subsidieplafond van de Subsidieregeling monumenten (programmalijn twee).

Stimuleren samenwerking tussen erfgoedinstellingen voor gebouwd en groen erfgoed

De erfgoedzorg verbreedt steeds meer van de traditionele monumentenzorg naar het cultuurlandschap als geheel, waar het gebouwde erfgoed onderdeel van uitmaakt. Er is een sterke samenhang met landschap en groen Erfgoed. We sturen aan op onderlinge samenwerking tussen erfgoedinstellingen en vrijwilligersorganisaties. Dit doen we door de samenwerking van de organisaties binnen het Platfoarm Fryske Monuminte-organisaasjes met de groene erfgoedorganisaties te stimuleren in onze afspraken met de instellingen. Zodat activiteiten en projecten op elkaar worden afgestemd en dit zo mogelijk tot gezamenlijke integrale erfgoedprojecten leidt.

a. Evaluatie Nij Poadium 2021-2024 met betrekking tot erfgoedbeleid

b. Belangrijkste ontwikkelingen die van invloed zijn op erfgoed en relatie met andere provinciale beleidsvelden

a. Evaluatie Nij Poadium Nij Poadium 2021-2024 met betrekking tot erfgoedbeleid

b. belangrijkste ontwikkelingen die van invloed zijn op erfgoed en de relatie met andere provinciale beleidsvelden