Beleids- en beheerplan Openbare verlichting 2025-2029

Dit document betreft het nieuwe beleidsplan voor de openbare verlichting van de Gemeente Nieuwkoop voor de periode 2024 t/m 2029. Hoewel dit beleidsplan bedoeld is om op de komende periode vooruit te kijken, is het ook goed om achterom te kijken naar de afgelopen periode en deze te evalueren.

Dit plan is in 2024 samengesteld en verwoord de gemeentelijke zorgplicht voor de verlichting van de openbare ruimte.

Het is tot stand gekomen op basis van kennis uit de voorgaande periode(n) door nieuwe inzichten, technische ontwikkelingen en samenwerking met buurtgemeenten.

De openbare verlichting heeft de afgelopen jaren een hele verandering doorgemaakt. Zo is lokaal en mondiaal milieubewustzijn toegenomen. Bescherming van flora en fauna alsmede klimaatverandering zijn daarbij onderdeel geworden.

Circulariteit wordt gebruikt om de afvalberg terug te dringen. Door te kijken naar hergebruik van restmaterialen wordt het verwerken van afval verminderd.

Ook op technische gebied heeft openbare verlichting een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Denk bijvoorbeeld aan het toepassen van LED verlichting wat de laatste jaren echt een vlucht heeft genomen.

Ook dynamische verlichting en beheersystemen worden meer en meer de standaard om verlichting op maat te leveren en op afstand te kunnen monitoren om zo te sturen op besparing van de energie-, en onderhoudskosten.

Door de behoefte aan leefbaarheid en veiligheid enerzijds en de behoefte van besparing anderzijds bevindt het thema openbare verlichting zich constant in een spanningsveld.

Net als bij veel andere gemeenten speelt binnen onze gemeente de (sociale) veiligheid een belangrijke rol en is er ook een wens om te besparen.

De uitdaging ligt hierbij in de juiste toepassing van beschikbare moderne technieken, de verkeersveiligheid, de sociale veiligheid en de beleving van de openbare ruimte tegen realistische kosten.

In 2020 is het vorige beleids- en beheerplan voor de openbare verlichting vastgesteld voor de periode 2020 t/m 2024. Beheerplannen worden eens per vijf jaar geactualiseerd.

Het doel van dit nieuwe beleids- en beheerplan is het stellen van kaders voor de uitvoering van het gemeentelijk openbare verlichtingsbeleid voor de periode 2025 t/m 2029.

Het beschrijft de Visie en Ambitie in samenspraak met de beleidsuitgangspunten en een concreet meerjarig beleids- en beheerplan op het gebied van openbare verlichting van de gemeente Nieuwkoop.

Wettelijk Kader

In Nederland zijn gemeenten niet verplicht om de openbare ruimte te verlichten. Tegelijkertijd hebben we vanuit het (sociale) veiligheidsaspect wel een zorgplicht. Volgens de Wegenwet en het Burgerlijk wetboek moet openbare verlichting, wegen, bruggen en duikers die in beheer en onderhoud van de gemeente zijn in “goede” staat verkeren en deze ook als zodanig onderhouden. Dit betekent voor de openbare verlichting dat deze zo moet werken dat minimaal de technische veiligheid is gewaarborgd.

Gemeenten hebben dus zorgplicht over de openbare ruimte en zijn hiermee ook aansprakelijk voor gebreken binnen deze openbare ruimte wanneer het mis ‘dreigt’ te gaan.

Goed beleid op het gebied van openbare verlichting is daarom van cruciaal belang.

Richtlijn

De Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSvV) heeft in 2017 aanbevelingen voor de openbare verlichting opgesteld. Dit is de Nederlandse Praktijk Richtlijn voor Openbare Verlichting (NPR13201-1). Deze is tot stand gekomen op verzoek van de Taskforce Verlichting ondersteund door Agentschap NL.

De richtlijn is bedoeld voor beheerders c.q. eigenaren, zoals Rijkswaterstaat, provincies, gemeenten, waterschappen en daarnaast voor overige beheerders van openbare terreinen en wegen. Tevens voor personen en organisaties die deze beheerders ondersteunen. Het maken van de keuze tot verlichten of niet verlichten en te besluiten tot een alternatieve maatregel is een beleidsafweging. De richtlijn geeft handreikingen voor het maken van een dergelijke beleidskeuze.

Daarnaast adviseert de NPR13201-1 over de toe te passen verlichtingsniveaus. Hierbij wordt aan de hand van verschillende parameters het type weg bepaald en welke verlichtingsklasse hierbij hoort. Op deze manier worden grote of drukke wegen van een hoger lichtniveau voorzien dan bijvoorbeeld een woonwijk.

De NPR13201-1 maakt onderscheid in drie verschillende verlichtingsklassen:

• -

  P-klassen worden veelal binnen de bebouwde kom toegepast.

• -

  M-klassen worden toegepast op ontsluitingswegen/industrieterreinen/snelwegen.

• -

  C-klassen zijn gemaakt voor conflictzones zoals kruisingen, voetgangersoversteek plaatsen en dergelijke.

Binnen deze klassen wordt weer een onderscheid gemaakt in verschillende sub-verlichtingsniveaus.

Standaardisatie, duurzaam en circulair beheer

De gemeente past bij nieuwbouwprojecten het Programma Van Eisen Openbare Ruimte (PVE) toe. Hiermee streven we naar standaardisatie van de te gebruiken materialen binnen het OVL-areaal. Dit komt de duurzaamheid en circulariteit zeker ten goede.

De grootschalige toepassing van ledlampen zal hieraan een bijdrage leveren.

De streefwaarde is om voor het volledige areaal maximaal 10 verschillende armaturen te voeren.

Het standaardiseren van materialen doet de gemeente Nieuwkoop ook tijdens de grootschalige mast en armatuurvervangingen van 2025-2026.

De gemeente wil dit realiseren door:

• •

  Binnen woonwijken in de verschillende woonkernen zoveel mogelijk dezelfde lichtmasten en armaturen toe te passen. Bij uitzondering kan tussen wijken het gekozen armatuur verschillen, afhankelijk van de architectuur en de beschikbaarheid van mast en armaturen;

• •

  Bij wijkontsluitingswegen te kiezen voor hooguit 2 mast/armatuurcombinaties;

• •

  Bij hoofdwegen te kiezen voor hooguit 2 mast/armatuurcombinaties;

• •

  Bij voet- en fietspaden te kiezen voor 1 mast/armatuurcombinatie met de mogelijkheid tot sensoren.

Offertes en aanbestedingen in de openbare verlichting worden in den lande in toenemende mate uitgevraagd op basis van functionele criteria en in mindere mate op basis van (uitsluitend) productcriteria. Dit maakt standaardisatie lastiger waardoor het verlichtingsareaal een onoverzichtelijk geheel wordt van verschillende merken, types, vormen, etc. met betrekking op masten en armaturen.

Om deze standaardisatie, circulariteit, duurzaamheid en Cradle to Cradle (C2C) te bevorderen en om binnen de 13 dorpskernen van gemeente Nieuwkoop één duidende uitstraling te kunnen creëren zal zoveel als mogelijk mast en armatuur combinaties worden voorgeschreven conform het PVE handboek van de Openbare Ruimte.

Bij aanbestedingen verplichten we aannemers om afgeschreven lampen en armaturen aan te bieden aan gecertificeerde recyclingbedrijven zodat componenten hieruit hergebruikt worden of weer als grondstof kunnen dienen voor nieuwe producten.

De aluminium lichtmasten worden C2C ingekocht zodat deze na aanrijding of vervanging teruggaan naar de leverancier.

Ook voor het beheer- en onderhoud is dit een positieve ontwikkeling omdat er door de aannemer maar een beperkt aantal masten en armaturen op voorraad gehouden hoeft te worden en de doorlooptijd van schademeldingen en vervangingen zo sneller kunnen worden verholpen.

In de openbare ruimte worden voor een onderhoudsaannemer eisen gesteld aan de kwaliteit en betrouwbaarheid van de verlichting (bijvoorbeeld het verlichtingsniveau, aantal defecte lampen etc.). Het CROW (Centrum voor Regelgeving en Onderzoek in de Grond-, Water- en Wegenbouw en de Verkeerstechniek) biedt hiervoor een raamwerk. Het CROW is één van de partijen die ervoor zorgt dat in Nederland de infrastructuur, openbare ruimte en het verkeer en vervoer goed geregeld is. En daar hoort ook de openbare verlichting bij.

Energietransitie

Daarnaast wordt ingezet om een bijdrage te leveren aan het landelijke energieakkoord voor duurzame groei.

Kern van dit akkoord zijn breed gedragen afspraken over energiebesparing, schone technologie en klimaatbeleid.

In dit akkoord is de ambitie uitgesproken om in 2030 een gemiddelde landelijke energiereductie van 50% op openbare verlichting gerealiseerd te hebben.

Besparing op elektriciteit door gebruik van zuinigere verlichting en een dynamisch beheer maken hier deel vanuit.

Duurzaamheid

Met dit beleids- en beheer plan zetten we stappen in de ambitie om onze CO2 voetprint zo klein mogelijk te maken en klimaat neutraler te kunnen worden. Door energiezuinige verlichting toe te passen en het areaal dynamisch te beheren besparen we energie en dragen we zo dus bij aan de reductie van de CO2 uitstoot. Ook vinden we het belangrijk om lichtvervuiling (onnodige hemelverlichting) tegen te gaan. Zoals eerder vermeld is de ecologische waarde van de flora en fauna een belangrijk onderdeel.

Dynamisch beheer draagt bij aan efficiëntie en functionaliteit en duurzaamheid.

Installatieverantwoordelijkheid

Gemeenten zijn verantwoordelijk voor al hun elektrische installaties (juridisch). Dit is niet alleen van toepassing op openbare verlichting. Het Bouwbesluit en NEN-normen, NEN 3140:2011 en NEN 1010, geven normen om de veiligheid van elektrische installaties te waarborgen. De normen zijn niet verplicht, maar zijn wel van verplichtende aard. Met andere woorden: wanneer de gemeente niet voldoet aan de normen kan zij aansprakelijk worden gesteld in het kader van de zorgplicht. De gemeente blijft dus eindverantwoordelijk voor:

• •

  Kwaliteit, functioneren en beschikbaarheid van de installatie;

• •

  Aanwijzingsbeleid verantwoordelijken;

• •

  Inspectiebeleid;

• •

  Analyse mogelijke gebreken en risico’s NEN 1010;

• •

  Opleidingsplan;

• •

  Toezicht op alle werkzaamheden via de NEN3140:2011 en Arbonormen;

• •

  Tekeningen‐ en documentenbeheer.

In de praktijk betekent dit dat gemeenten vorm moeten geven aan de Bedrijfsvoering Elektrische Installatie (BEI). Dit geldt ook voor gemeenten die niet over een eigen (solo)net beschikken . Schriftelijk dient te zijn vastgelegd wie de installatieverantwoordelijke is en dus verantwoordelijk is voor het veilig maken en houden van de elektrotechnische installatie en de bedrijfsvoering daarvan. Deze persoon hoeft zelf geen elektrotechnische achtergrond te hebben of zelf de werkzaamheden uit te voeren. Hij of zij kan de uitvoering delegeren aan andere medewerkers of de werkzaamheden door externen laten verzorgen. Wel moet de gemeente jaarlijks een audit uitvoeren om te controleren of de (gedelegeerde) installatieverantwoordelijke volgens de gemaakte afspraken werkt.

De vier pijlers voor onze visie en ambitie zijn:

• -

  Samenwerking

• -

  Digitale transitie

• -

  Digitaal beheer

• -

  Digitaal verlichten

• -

  Lichthinder vs Flora & Fauna

Binnen de gemeente Nieuwkoop bestaat een gezonde balans tussen kunstlicht en donkerte. Deze balans houdt rekening met sociale- en verkeersveiligheid, met sfeer en beleving van de ruimtelijke kwaliteit, maar ook met het verstorende effect dat kunstlicht in de nacht heeft op mens en dier. Bedrijven, particulieren en verenigingen moeten zich ook bewust zijn van de lichthinder van de eigen bedrijfs-, tuin- of woningverlichting en moeten deze waar mogelijk aanpassen of uitschakelen. Op deze manier schijnt kunstlicht zo min mogelijk direct of indirect naar de hemel. In buitengebieden waar nu op bepaalde strategische locaties (zoals kruispunten in het buitengebied) geen verlichting staat gaan we de komende beheerperiode onder andere met andere beheerdisciplines onderzoeken of de noodzaak er is en wat de mogelijkheden zijn om beperkt oriëntatieverlichting toe te passen. Dit kan bijvoorbeeld met standalone verlichtingsobjecten op zonne-energie, reflecterende borden, reflecterend asfalt en zodanig geplaatst dat ze gebruikt kunnen worden als een ‘baken’ in het donker.

Door stijging van arbeids- en materiaalkosten en omdat de energieprijzen in 2023 zo goed als verdubbeld zijn ten opzicht van de jaren ervoor zijn ook de jaarlijkse onderhoudskosten enorm gestegen. Omdat de Rijksoverheid steeds minder financiële middelen ter beschikking stelt onderzoeken we waar we besparingen kunnen realiseren. Zo zijn we in 2024 gaan onderzoeken wat er mogelijk is om het areaal versneld te vervangen voor duurzame- en energiebesparende verlichting welke gemonitord kunnen worden via een dynamisch beheersysteem.

Samenwerking

We proberen intern werk met werk te maken en zitten regelmatig met de verschillende beheerdisciplines en afdeling werkvoorbereiding en uitvoering om tafel om lopende en toekomstige werken te kunnen combineren en zo het mogelijke overlast te beperken.

Door technische ontwikkelingen bevatten lichtpunten steeds meer complexe onderdelen zoals drivers, controllers, sensoren, dimsystemen en besturingssoftware. Het vereist kennis en ondernemerschap om de (technische) mogelijkheden ten volle te kunnen benutten. Tegelijk neemt het aantal beheerders voor openbare verlichting in Nederland af en zien we dat de ratio tussen beheerders en lichtpunten steeds kleiner wordt; er is steeds minder capaciteit beschikbaar voor het beheren van de lichtpunten. Om er toch voor te zorgen dat de gemeente beschikt over de juiste kennis zijn samenwerkingsverbanden en kennisdeling tussen gemeenten essentieel. De gemeente Nieuwkoop werkt actief samen met regiogemeenten. Dit uit zich in een periodiek overleg en komt voort uit de Regionale Uitgangspuntennotitie ‘Licht in ’t Zicht’. Deze notitie is op het initiatief van de gemeente Leiden, Rijnwoude en Katwijk en de Omgevingsdienst West-Holland tot stand gekomen.

De betrokken gemeenten (naast Nieuwkoop) zijn: Leiden, Zoeterwoude, Leiderdorp, Hillegom, Lisse, Katwijk, Voorschoten, Teylingen, Oegstgeest, Alphen aan den Rijn, Kaag en Braassem en Noordwijkerhout. Primaire doelstelling is het opdoen en delen van kennis. Daarnaast wordt gezamenlijk opgetrokken in de contacten met netbeheerder Liander.

Daarnaast is er ook het platform Inter Gemeentelijk overleg Openbare Verlichting (IGOV) van OVNL.NL. Het doel van de overleggroep I.G.O.V. is primair het onder gemeenten delen van beleidsmatige- en technische kennis en uitwisselen van (beheer-)ervaringen op het vakgebied openbare verlichting (OVL). Verder het gezamenlijk oplossen, onderzoeksvoorstellen maken of gestructureerd vormgeven van gemeente overstijgende doelen op OVL-gebied, zo nodig in samenwerking met derden. Tenslotte het stimuleren van innovatieve ontwikkelingen door marktpartijen. Op dit moment zijn hier 154 gemeenten lid van. Om kennis te verbreden, te delen en te vergaren worden wij ook lid van dit platform.

Digitale transitie

In de openbare ruimte is een digitale transitie zichtbaar. Ook de openbare verlichting wordt in dit kader nadrukkelijk genoemd, waarbij de lichtmast gezien wordt als mogelijke drager van technologie in het kader van Smart City. Het is belangrijk om bij te blijven bij deze ontwikkeling. De keuzes rondom andere functionaliteiten in lichtmasten (voor uiteenlopende toepassingen van Smart City) worden in dit beleids- en beheerplan niet beschreven maar worden wel overwogen en meegenomen in de keuze van de armaturen.

Digitaal Beheer

Digitaal beheer van openbare verlichting is essentieel om efficiënt en effectief te opereren en biedt tal van voordelen:

• 1.

  Efficiëntie: Met digitaal beheer kunnen we lichtmasten centraal monitoren en aansturen. Dit vermindert de administratieve last en maakt efficiënter gebruik van middelen mogelijk.

• 2.

  Kostenbesparing: Ook door schadeafhandeling en onderhoud efficiënter te organiseren, kunnen we kosten besparen. Ook voorkomt digitaal beheer onnodige uitgaven.

• 3.

  Veiligheid: Dynamische systemen zorgen voor betere verlichting op de weg, wat de veiligheid van weggebruikers bevordert.

• 4.

  Duurzaamheid: Optimalisatie van verlichting draagt bij aan energiebesparing en vermindert de ecologische voetafdruk.

• 5.

  Transparantie: Digitaal beheer biedt inzicht in prestaties, kosten en onderhoudsstatus, waardoor we beter kunnen plannen en verantwoorden.

Digitaal beheer helpt om openbare verlichting slimmer en effectiever te beheren en extra energiebesparing te realiseren. Digitaal beheer biedt dus een besparing. Daarnaast helpt het om dan te verlichten waar het moet en minder waar het kan. Ook maakt smart lighting een operationele kostenbesparing van zo’n 30% mogelijk waardoor de investering in dynamische verlichting sneller kan worden terug verdiend.

Er zijn diverse soorten armaturen in de gemeente. De economische levensduur (afschrijvingstermijn) voor een armatuur is 20 jaar. De technische levensduur van een armatuur daarentegen is 25 jaar. In het vorige beheerplan werd een armatuur aan het einde van haar economische levensduur vervangen. In dit nieuwe beheerplan blijven we deze lijn volgen, waarbij we bij vervanging meteen streven naar standaardisatie.

Omdat de conventionele lamp niet meer gefabriceerd en/of langzaam uitgefaseerd wordt moeten de armaturen op korte termijn worden vervangen.

Met bovengenoemde punten is het nu dus eigenlijk hét ideale moment om te investeren in een digitaal beheerpakket met daarin onder andere areaal beheer, connectie, controle en onderhoud. Door aanschaf van een dergelijk pakket is tevens licht op maat mogelijk.

Dynamische verlichten; de nieuwe standaard

Licht op maat oplossingen in de openbare verlichting worden steeds meer toegepast door de wereldwijde drive om energie te besparen. Door dynamisch te verlichten kan tot tientallen procenten aan energie worden bespaard. Hierdoor kunnen de doelstellingen die in het Energieakkoord staan worden gerealiseerd. Daarnaast heeft dynamisch verlichten ook andere voordelen. Dynamisch verlichten komt vaak met actuele informatie over de verlichtingsinstallatie. Deze informatie wordt gebruikt voor het beheer en het onderhoud van de installatie en dat komt zowel de kwaliteit van de verlichtingsinstallatie als de kwaliteit van de verlichting in de openbare ruimte ten goede. De gemeente Nieuwkoop gaat actief aan de slag met telemanagement en heeft de intentie om het aandeel dynamische verlichtingspunten in de komende vervangingsperiode te maximaliseren.

Proces

Om niet voor alle straten nieuwe lichtberekeningen te hoeven maken, worden alleen de meest voorkomende verlichting ontwerp profielen uitgekozen. Dit doen we om te komen tot een werkbare ontwerptool. Omdat de kernen, wijken en straten binnen de gemeente Nieuwkoop qua bebouwing en inrichting van de openbare ruimte redelijk met elkaar overeenkomen, worden deze profielen in eerste instantie afgesteld om de gewenste lichtbeelden te verkrijgen.

• -

  Voor verschillende kernen, wijken, straten enz. zijn andere typen verlichting gewenst.

• -

  We maken niet voor elke straat een lichtberekening maar we maken profielen die passen bij de omgeving:

  • ○

    Hoofdwegen: profiel X

  • ○

    Woonwijken in dorpskern: Profiel Y

Zo maakt het bijvoorbeeld uit of de bebouwing dicht aan de straat staat of juist ver weg en of er bijvoorbeeld fietspaden of groenstroken langs een rijbaan aanwezig zijn.

De gekozen profielen zijn zo representatief voor alle kernen. In ieder gebied is daarbij onderscheid gemaakt tussen:

• -

  Hoofdwegen

• -

  Wijkontsluitingswegen

• -

  Woonwijken

• -

  Dorpskernen

• -

  Winkelgebieden

• -

  Fiets- en voetpaden

• -

  Industriegebieden

• -

  Objecten

• -

  Specials

Onder ‘objecten’ vallen bijvoorbeeld speciale gebouwen, monumenten en bruggen die in eigendom en beheer zijn van de gemeente. Bij ‘specials’ kunnen we denken aan pleinen en parken. Voor situaties die niet passen binnen de vastgestelde profielen, bijvoorbeeld door hun unieke karakter, wordt een nieuw lichtbeeld ontworpen. Daar zal altijd maatwerk nodig blijven.

Lichthinder versus Flora & Fauna

Nieuwkoop is een gemeente in het Groene Hart die zich kenmerkt met open veen- en kleipolders, veel water en ruimte voor een mix van wonen, werken, natuur en recreatie.

De diversiteit in flora en fauna is hier een belangrijk onderdeel van en kunnen we zeker niet negeren. Buitengebieden verlichten we dus niet of slechts minimaal om lichtvervuiling tot het minimum te beperken of zelfs te voorkomen en juist daarom hanteren we de slogan ‘Verlicht waar moet en minder waar het kan’. Zie ook bijlage 4.

Foto: David Peskens

In Nederland worden streeksgewijs armaturen geplaatst met rood, amber en groen licht. Op die manier wordt de flora en fauna zo min mogelijk verstoord. Dit zijn echter technieken die een oplossing zijn voor het ene dier, maar niet voor het andere. Uit onderzoek blijkt dat de ene vleermuis amberlicht fijn vindt (Zuidhoek Nieuwkoop) en de andere wit licht. Daarnaast is groene verlichting bedoeld voor op zee (olieplatform) en niet voor het land. Bij groen licht wordt vaak gedacht aan duurzaam maar dat is een misvatting. Het toepassen van andere kleuren licht dan warm wit, is daarom niet zinvol omdat elk type verlichting altijd een verstoring met zich meebrengt en dieren zich uiteindelijk toch aanpassen aan de ‘vernieuwde’ omstandigheden.

Lichtvervuiling

Kunstverlichting heeft een aantal neveneffecten. Niet al het licht schijnt uitsluitend op de plekken waarvoor het bedoeld is. Sommige armaturen, met name oudere of decoratieve, verstrooien het licht ook richting de nachtelijke hemel. Daarnaast speelt verstrooiingslicht en reflectie van de OVL van wegen naar woningen een rol. Buiten de openbare verlichting dragen, met name aan de rand van het Groene Hart, de kassen bij aan lichtvervuiling.

Er zijn onderzoeken die uitwijzen dat lichtvervuiling negatieve effecten heeft op het bioritme van mens en dier. Daarnaast is de sterrenhemel (veel) minder goed zichtbaar. Vanwege de negatieve effecten op de omgeving is de algemene tendens in Nederland om lichtvervuiling zoveel mogelijk te voorkomen. Tevens heeft het alleen verlichten van de openbare ruimte waar en wanneer dat nodig is een positief effect op energiebesparing. De gemeente Nieuwkoop sluit aan bij de Nederlandse tendens en zal bij de keuze van lichtbronnen en armaturen en het verlichten van haar openbare ruimte rekening houden met het tegengaan van lichtvervuiling.

Lichthinder

Onder lichthinder worden die vormen van verlichting verstaan die hinder veroorzaken voor de inwoners. Een bekend voorbeeld hiervan is inschijnend licht door openbare verlichting in bijvoorbeeld de woon/slaapkamer. Lichthinder zorgt voor een zekere mate van overlast. De gemeente Nieuwkoop spant zich daarom in om lichthinder veroorzaakt door openbare verlichting tegen te gaan. Dat uit zich bijvoorbeeld in een bewuste keuze voor het plaatsen van een mast en het type armatuur. Daar waar het gaat over bestaande verlichting en de ‘plaats’ van de mast dus al eerder is gekozen kijkt de gemeente naar vormen van afscherming van het licht om overlast te verminderen, bijvoorbeeld door het plaatsen van een kapje in de armatuur, armatuurkeuze of leveren van verlichting op maat door één specifiek armatuur dynamisch dimmen.

Inleiding

De openbare verlichting heeft de afgelopen jaren aanzienlijke technologische ontwikkelingen doorgemaakt. Enkele van de meest opvallende innovaties zijn:

• 1.

  Statisch dimmen: Statisch dimmen is het op vaste tijden reduceren (dimmen) van de verlichting onder het gangbare niveau d.m.v. vaste dimscenario’s.

• 2.

  Dynamisch dimmen: Dit betreft verlichtingssystemen die hun intensiteit en kleurtemperatuur kunnen aanpassen aan de tijd van de dag, weersomstandigheden of specifieke evenementen. Dit zorgt voor een betere sfeer en kan bijdragen aan het gevoel van veiligheid.

• 3.

  Telemanagementsystemen: Deze systemen bieden geavanceerde controle over grote verlichtingsnetwerken, waardoor het mogelijk is om verlichting op wijk- of stadsniveau te beheren. Ze optimaliseren energiegebruik en bieden gedetailleerde data-analyse.

• 4.

  Slimme verlichting: Slimme openbare verlichtingssystemen maken gebruik van sensoren en netwerken om de verlichting aan te passen op basis van de aanwezigheid van voetgangers, fietsers en voertuigen. Dit helpt om energie te besparen en de lichtvervuiling te verminderen.

• 5.

  Doorontwikkeling LED-verlichting: LED-lampen zijn energiezuiniger en hebben een langere levensduur dan traditionele verlichtingstechnologieën zoals natriumlampen. Ze bieden ook betere lichtkwaliteit en kleurenweergave.

• 6.

  Zonne-energie: Zonne-energie wordt steeds vaker gebruikt voor openbare verlichting, vooral in afgelegen gebieden waar toegang tot het elektriciteitsnet beperkt is. Zonnepanelen gecombineerd met efficiënte LED-lampen zorgen voor duurzame verlichtingsoplossingen.

• 7.

  Internet of Things (IoT) integratie: Verlichtingssystemen worden verbonden met IoT-netwerken, waardoor ze op afstand kunnen worden gemonitord en beheerd. Dit maakt onderhoud efficiënter en kan helpen bij het snel opsporen en verhelpen van storingen.

• 8.

  Human Centric Lighting (HCL): Deze benadering richt zich op de effecten van licht op de menselijke gezondheid en welzijn. Door het aanpassen van de kleur en intensiteit van verlichting gedurende de dag kan HCL bijdragen aan een beter dag- en nachtritme en welzijn van mensen.

• 9.

  Anti-lichtvervuiling technologieën: Er wordt steeds meer aandacht besteed aan het verminderen van lichtvervuiling door het ontwerpen van armaturen die het licht alleen naar beneden richten en door gebruik te maken van technologieën die de intensiteit van het licht reguleren op basis van de behoefte.

Deze technologische ontwikkelingen dragen niet alleen bij aan een efficiënter energieverbruik en lagere operationele kosten, maar verbeteren ook de veiligheid, het comfort en de duurzaamheid van openbare ruimte.

Hieronder meer uitgewerkte ontwikkelingen.

Statisch dimmen

Statisch dimmen binnen de openbare verlichting wordt in Nederland inmiddels al op grote schaal toegepast vanwege de jarenlange aandacht in Nederland voor energiebesparing en de lage drempel in kosten en verkrijgbaarheid. Statisch dimmen is het op vaste tijden reduceren (dimmen) van de verlichting onder het gangbare niveau d.m.v. vaste dimscenario’s. Zo kan er bijvoorbeeld verschil worden aangebracht tussen verlichten in de spits -waar veelal een hoger verlichtingsniveau gewenst is- en verlichten in de nachtelijke uren. Het statisch dimmen gebeurt door het aanbrengen van dimbare, vooraf voorgeprogrammeerde voorschakelapparaten die per lichtpunt geïnstalleerd worden. Het aanschaffen van (statische) dimmogelijkheden (waaronder de driver die nodig is voor de aansturing van de lamp) wordt tegenwoordig vaak in de aanschafprijs van een nieuw ledarmatuur opgenomen en daarvoor worden geen extra kosten berekend. Voor een statisch dimregime geldt dat een eenmaal geprogrammeerd lichtpunt achteraf niet meer makkelijk kan worden aangepast; elk lichtpunt waarop een wijziging is gewenst dient dan apart opnieuw te worden geprogrammeerd. Bij een benodigde vervanging of aanpassing van de driver kunnen de kosten inclusief montage al gauw oplopen tot € 250,- per armatuur.

Statisch dimmen wordt op bepaalde plekken bij vervanging al toegepast. Bij deze vervangingen wordt gekozen voor ledverlichting in combinatie met een statisch dimregime:

Bovenstaande afbeelding met dimschema 3A: vanaf het inschakelmoment tot 22:00 uur 100% van de verlichtingssterkte, vanaf 22:00 uur naar 70%, vanaf 00:00 uur naar 50%, vanaf 5.00 uur terug naar 70% en om 6.00 uur weer naar 100% tot het moment van uitschakelen. Deze maatregel zorgt ervoor dat de sociale en verkeersveiligheid niet in het geding komt en de gelijkmatigheid van de verlichting op straat nagenoeg niet verandert.

Dynamisch dimmen in combinatie met telemanagement

Naast statisch dimmen is dynamisch dimmen in combinatie met telemanagement in opkomst. Dynamisch dimmen in combinatie met telemanagement maakt het mogelijk om de openbare verlichting te dimmen op basis van omgevingsfactoren, zoals bijvoorbeeld licht, verkeersaanbod en weersomstandigheden. Bij de nieuwere varianten is er sprake van een volledige interactieve communicatie tussen lichtpunt en centrale en lichtpunten onderling. Lichtpunten kunnen centraal worden gemonitord en bediend. Een scala aan sensoren per lichtpunt kan worden uitgelezen wat het begrip “licht op maat” een nieuwe dimensie geeft. Door telemanagement toe te passen kunnen aanpassingen in het dimregime of schakeltijden gemakkelijk en centraal gebeuren.

Dynamisch dimmen in combinatie met telemanagement is in aanschaf wel duurder dan statisch dimmen. Een dergelijk pakket is op basis van abonnement en connectiviteit wat betekent dat de jaarlijkse beheerkosten zullen stijgen.

Daar staat tegenover dat er meer energiebesparing te behalen is en onderhoudskosten zullen dalen wat op termijn een besparing oplevert.

Dynamisch dimmen in combinatie met telemanagement willen we daarom zoveel mogelijk toepassen op het gehele areaal en zeker op wijk en gebiedsontsluitingswegen.

Door nu deze keuze te maken is het bij evenementen maar ook bij eventuele calamiteiten en inzet van de hulpdiensten mogelijk om de verlichting snel op te schalen naar 100%.

Om hier ervaring mee op te doen is in 2023 de openbare verlichting aan de Geerweg in Langeraar voorzien van een telemanagement systeem en de resultaten hiervan zijn zeer positief. Zie voor meer informatie bijlage 2.

Detectie

Detectie binnen de openbare verlichting is een bijzondere vorm van dynamisch verlichten waarmee veel energie kan worden bespaard. In principe wordt er bij detectie niet of met een zeer laag niveau verlicht, tenzij sensoren in een serie van lichtpunten een aankomende voorbijganger registreren.

De verlichting wordt bij meerdere lichtmasten voorafgaand aan de passage opgeschaald naar een hoger lichtniveau tot de voorbijganger gepasseerd is. Vervolgens wordt het lichtniveau weer teruggebracht naar het lage niveau. Deze vorm kan vooral interessant zijn in gebieden van de openbare ruimte met een lage verkeersintensiteit, ook wel Light On Demand genoemd.

De gemeente Nieuwkoop past deze detectie straks vooral toe op fiets- en voetpaden in de buitengebieden die nu ook al verlicht zijn, en verder op plekken waar de verkeersintensiteit in de avond/nacht laag is. Zo kan er met behulp van detectie dus veel energie worden bespaard.

We laten dan altijd de verlichting op een bepaald niveau branden (bijvoorbeeld op 30%). Bij detectie van een voorbijganger schaalt de verlichting dan op naar 100%. Een voorbeeld van bewegingsdetectie wordt nu als test al toegepast in de Akkerlanden in Langeraar.

Actieve en passieve markering en oriëntatieverlichting

De gemeente Nieuwkoop heeft binnen de gemeentegrens al enige vormen van actieve en passieve markering en oriëntatieverlichting op wegen in het buitengebied. Bovendien wordt alle openbare verlichting bij vervanging voorzien van de mogelijkheid om dynamisch te dimmen waardoor extra energie kan worden bespaard.

Doorontwikkeling Ledverlichting: hogere efficiency en langere levensduur

Wereldwijd wordt nog steeds een toename van de efficiency van ledlampen waargenomen. Op basis van de ontwikkelingen wordt door lichtexperts verwacht dat de lumen per watt ratio van ledlampen tot 2030 verder zal toenemen. Ook de levensduur van leds – die vanaf introductie van de led al langer was dan van de meeste conventionele lampen – zal naar verwachting door de doorontwikkeling van leds verder toenemen.

De gemeente Nieuwkoop zal bij vervanging of toepassing van nieuwe armaturen een goede afweging maken tussen standaardisatie van materiaal (lichtmasten en armaturen) en de meerwaarde (hogere efficiency en langere levensduur) die een nieuw armatuur biedt.

De openbare verlichting in de 13 kernen bevatten nog geen optie om dynamisch te dimmen.

Bij de grote vervangingsronde 2025-2026 worden nieuwe armaturen meteen met het dynamisch dimsysteem ingekocht en de bestaande ledarmaturen die jonger zijn dan 10 jaar worden indien mogelijk omgebouwd met een interne dynamische driver en of een Zhaga D4i socket en voorzien van de juiste materialen om ook dynamisch gedimd te kunnen worden.

Wanneer ze niet omgebouwd kunnen worden zal per locatie gekeken worden om de armaturen dan ook te vervangen voor dynamische ledarmaturen zodat er straks over het gehele areaal energie wordt bespaard met de openbare verlichting. Zie ook bijlage 2.

Aanpassingen aan de lay-out van de bebouwing of de openbare ruimte hebben onherroepelijk gevolgen voor het beheer van diezelfde bebouwing en buitenruimte. Een goed beheermanagement is essentieel en noodzakelijk. Niet alleen vanuit het oogpunt van leefbaarheid en duurzaamheid, maar ook vanuit het oogpunt van effectiviteit en efficiëntie.

Het organiseren van het beheer neemt een belangrijke plaats in bij de ontwikkeling van nieuwe projecten. Dit betekent een continue en open communicatie met betrokken partijen om de praktische toepasbaarheid van het ontwerp kritisch te bekijken vanuit het perspectief van beheer. Ten behoeve van het beheer moeten vooraf kaders gesteld worden aan het ontwerp.

Een verplicht onderdeel van de toets door de gemeente is een beheerkostenraming die gemaakt wordt door de initiator. De beheerkostenraming geeft inzicht in het groot- en klein onderhoud met een doorkijk voor 10 jaar. De beheerkostenraming moet in de ontwerpdocumenten worden meegenomen. Het is een berekening van de nieuwe beheersituatie ten opzichte van de oude beheersituatie.

Duurzaamheid

LED-verlichting kent dus een veel langere levensduur en bovendien maakt de lichtbron onlosmakelijk onderdeel uit van het armatuur waardoor groepsremplace* niet meer nodig is.

Naast de energiebesparing die met vervanging behaald wordt zullen ook de exploitatiekosten lager worden.

Duurzame materialen

Er worden bij het beheer en onderhoud van openbare verlichting zoveel mogelijk duurzame materialen toegepast waaronder ledverlichting en aluminium masten die gerecycled worden. Ook worden afgeschreven lampen en armaturen aangeboden aan een daarvoor gecertificeerde organisatie, zodat componenten hieruit weer hergebruikt worden of als grondstof dienen voor nieuwe producten.

Energiebesparing

Om energie besparingen te kunnen realiseren is de raad in 2023 akkoord gegaan om het volledige areaal versneld (2 jaar) te verledden.

Hiervoor is geld beschikbaar gesteld en zijn we dit vanaf 2024 als volgt aan het voorbereiden:

• •

  In kaart brengen van het volledige areaal (heeft al plaats gevonden in Q1 van 2024).

• •

  Uitgangspunten helder en duidelijk te verwoorden in een passend bestek zodat er in 2025 en 2026 gestart kan worden met vervangen.

• •

  Alle lichtmasten ouder dan 20 jaar worden vervangen.

• •

  Alle armaturen niet zijnde led worden vervangen door een LED exemplaar dat dynamisch aan te sturen is.

• •

  Alle armaturen wel zijnde led en ouder dan 10 jaar worden vervangen door een LED exemplaar dat dynamisch aan te sturen is.

• •

  Alle armaturen wel zijnde led en jonger dan 10 jaar worden gecontroleerd op werking en (mogelijke) levensduur zo mogelijk voorzien van dynamische techniek of ook vervangen door een LED exemplaar dat dynamisch aan te sturen is.

Dit zal wel frictie kosten met zich mee brengen maar die wegen niet op tegen de besparing die op de langere termijn behaald kan worden.

Keuze voor leveranciers en aannemers beheer & onderhoud

Bij nieuwe aanbestedingsprocedures voor het dagelijkse onderhoud en de klachtenafhandeling zullen we de aanbesteding toetsen op het inkoop,- en aanbestedingsbeleid en tevens en daarnaast op prijs/kwaliteit, technische- en veiligheidsaspecten en of er zaken in relatie tot duurzaamheid zijn opgenomen. De aannemer zal een plan moeten indienen met de beste prijs en kwaliteitsverhouding voor het beheren en onderhouden van de openbare verlichting.

Samenwerkingsverbanden

Tijdens de aanbestedingsprocedure zullen we ook afspraken maken met leveranciers die in het bezit zijn van een Cradle to Cradle (C2C) certificaat om bijvoorbeeld alle aluminium lichtmasten na aanrijding of vervanging terug te sturen naar de leverancier.

Financiën

Huidige begroting

Na het verledden van het areaal zijn de investeringskosten voor het vervangen van armaturen en lichtmasten voor de komende jaren nihil.

Deze kosten zullen dan ook van de investeringslijst afgehaald worden.

Verwachte jaarlijkse besparing:

Uitleg:

Afschrijvingen: flinke kostenstijging door verleddingsproject 2025/2026. Verwachting is dat deze kosten lager uitvallen door aanbestedingsvoordelen.

Energie: per jaar een besparing van ruim 50% door het toepassen LED.

Onderhoud: per jaar een besparing van 20/k door nieuw en verbeterd areaal en online inzicht.

Nieuwe begroting op basis van dit nieuwe beheerplan