Erfgoednota Rijswijk 2024 -2032 Gezichten om van te houden

Erfgoed is onderdeel van onze leefomgeving en draagt bij aan de cultuurhistorische waarde van Rijswijk. Het beschermde cultureel erfgoed in Rijswijk bestaat uit gebouwde, aangelegde groene en archeologische monumenten, inclusief rijks- en gemeentelijke monumenten zoals die in de Landgoederenzone, de Vlietzone en het bunkercomplex Park Overvoorde. Deze erfgoedlijnen maken Rijswijk tot een stad met een unieke identiteit.

Maar erfgoed is meer dan alleen de beschermde monumenten. Ook historisch groen, kunst die vastzit aan gebouwen, losse voorwerpen en immaterieel erfgoed zoals oude tradities en verhalen spelen een essentiële rol in de cultuurhistorische waarde van onze gemeente.

Deze elementen bij elkaar vertellen het verhaal van Rijswijk door de eeuwen heen. Inwoners en bezoekers beleven hier plezier aan. Erfgoed biedt inzichten in de historische ontwikkelingen en de identiteit van de stad. Het zorgt ervoor dat we de verhalen en tradities van vroegere bewoners leren kennen en waarderen, en voelen ons daardoor met de geschiedenis verbonden.

Erfgoed wordt steeds integraler, een logisch gevolg vanuit de uitgangspunten van de Omgevingswet. Er vindt een kruisbestuiving plaats tussen verschillende sectoren zoals cultuur, natuur en milieu, recreatie, duurzaamheid en stadsontwikkeling. In een tijd waarin het stedelijke karakter van Rijswijk door de bouw van hoge appartementen- en kantoorgebouwen toeneemt, verliezen we in rap tempo waardevol erfgoed. Toch bieden de vele historische groengebieden nog altijd recreatieve mogelijkheden en een gevoel van ‘buiten’ zijn. Een stevig erfgoedbeleid is van essentieel belang. Deze Erfgoednota biedt input voor de Omgevingsvisie van Rijswijk en schetst de uitgangspunten en ambities die wij als gemeente hebben over hoe we omgaan met ons erfgoed.

Cultuur is van en voor iedereen. Dat geldt zeker voor cultuurhistorisch erfgoed. De sociale waarde van erfgoed en burgerparticipatie hebben daarom een centrale rol in ons erfgoedbeleid. In lijn met de Omgevingswet betrekken we inwoners bij de besluitvorming en nemen hun inbreng serieus. We willen luisteren naar de waarden die onze inwoners hechten aan erfgoed en wat zij belangrijk vinden om ermee te doen.

De Erfgoednota bestrijkt een periode van acht jaar. In deze periode richten we ons op het voldoen aan wettelijke taken, het wegwerken van achterstanden en het borgen van het erfgoedwerk in de organisatie. Het is onze taak om ervoor zorgen dat het rijke erfgoed van Rijswijk behouden blijft voor volgende generaties, zodat iedereen kan genieten van ons erfgoed, nu en in de toekomst.

Mark Wit

Wethouder cultureel erfgoed

Het cultureel erfgoed van Rijswijk maakt de gemeente tot een plaats met een aantrekkelijk vestigingsklimaat, waar het aangenaam wonen, werken en verblijven is. De rijkdom aan erfgoed levert een belangrijke bijdrage aan de leefbaarheid van de stad. De Erfgoednota 2024-2032 gaat in op de uitgangspunten en ambities van de gemeente met betrekking tot dit erfgoed en geeft input voor de Omgevingsvisie van Rijswijk.

Het beschermde erfgoed bestaat in Rijswijk uit: gebouwde, aangelegde (groene) en archeologische monumenten, maar cultureel erfgoed is vele malen breder dan dat, want het omvat ook niet-beschermde objecten en structuren (materieel erfgoed) en verhalen, tradities en gewoontes (immaterieel erfgoed). Daarnaast is er erfgoed dat een zekere mate van (planologische) bescherming geniet, zoals stads- en dorpsgezichten, cultuurlandschappen en archeologische verwachtingswaarden.

Rijswijk is een gemeente met verschillende gezichten. Het heeft een oude, gezellige dorpskern met een historisch straatbeeld; daaromheen een aantal karakteristieke woonwijken uit begin vorige eeuw en talloze royaal aangelegde woonwijken met moderne huizenblokken en flats uit de naoorlogse periode. De Rijswijkers kunnen trots zijn op de openbare ruimte met brede straten, groenstroken en waterlopen, die zo kenmerkend is voor de stad.

Het stedelijke karakter is de laatste jaren alleen maar toegenomen met de komst van hoge appartementen- en kantoorgebouwen. Toch is het op veel plaatsen nog lommerrijk door de vele historische groengebieden. Veel van de oude groenaanleg van de buitenhuizen van welgestelde Hagenaren en naoorlogse parken en groenstroken bleven behouden. Dit historisch groen zorgt nog altijd voor recreatieve mogelijkheden en een gevoel van ‘buiten’ zijn.

Het erfgoedbeleid van de gemeente Rijswijk is aan actualisatie toe om een aantal redenen, die hier worden opgesomd. Ook worden er oplossingen aangedragen voor het beter neerzetten van de monumentenzorg in de organisatie.

• 1.

  Omgevingswet

  De Omgevingswet (2024) verplicht tot het integraal aanpakken van ruimtelijke opgaven. Erfgoed maakt daar een belangrijk deel van uit en voegt cultuurhistorische waarde toe aan de leefomgeving. De Erfgoednota speelt in op de wettelijke veranderingen. Het erfgoedbeleid is gericht op het borgen van het beschermingsregime in het omgevingsplan, waarbij actualisatie zal plaats vinden waar nodig.

• 2.

  Erfgoedwet en erfgoedverordening

  De nieuwe Erfgoedverordening van de gemeente Rijswijk (2024) is parallel aan de Erfgoednota aangepast aan de Erfgoedwet (2016) en de Omgevingswet. De Erfgoednota 2024-2032 is de onderlegger voor de inhoudelijke uitbreiding van de verordening.

• 3.

  Erfgoed als inspiratiebron voor de groei van de stad

  De stad Rijswijk zal in de komende jaren verder groeien door transformatie van bestaande bebouwing en verdichting binnen het bestaande stedelijk weefsel. Erfgoed draagt bij aan betekenisvolle ingrepen en dient als inspiratiebron voor toekomstige groei.

• 4.

  Maatschappelijke behoefte

  Er is een toenemende maatschappelijke behoefte om toegang te hebben tot erfgoed en aan participatie bij erfgoed- en ontwikkelvraagstukken. Het nieuwe erfgoedbeleid bedient de inwoners door erfgoedkennis te delen, het publieksbereik te vergroten en met burgers in gesprek te gaan.

• 5.

  Achterstanden

  De achterstanden op het gebied van beheer, behoud en ontsluiting van het erfgoed zelf, maar ook van de kennis, archief- en beeldbronnen, zijn de afgelopen jaren behoorlijk opgelopen. De zorg voor het erfgoed en de erfgoedbronnen krijgt met deze Erfgoednota een nieuwe impuls. Allereerst zullen de aard en omvang van de knelpunten nader worden onderzocht. De beleidsvoornemens in de samenvatting geven de prioriteiten aan voor de komende jaren. Het op orde brengen van de basis heeft de hoogste prioriteit, zoals het erfgoedregister en de archeologische verslaglegging en depotvoorziening, alsmede de ontsluiting van bouwtekeningen en beeldmateriaal die nodig is voor burgers (openbare overheid) en goede monumentenzorg. Er wordt gewerkt aan een stappenplan met een tijdlijn om hier de komende jaren verbetering in te brengen. Jaarlijks zal een uitvoeringsplan met een budgetverzoek worden opgesteld. Daarbij wordt teruggekeken en vooruitgeblikt en worden prioriteiten gesteld en waar nodig aangepast.

• 6.

  Adviescommissie omgevingskwaliteit

  De nieuwe Adviescommissie omgevingskwaliteit van Rijswijk is in een bredere samenstelling gaan functioneren volgens de nieuwe verordening van de Adviescommissie (2023). Er zijn twee commissieleden vertegenwoordigd met deskundigheid op het terrein van het cultureel erfgoed. De Omgevingswet schrijft voor dat het belang van cultureel erfgoed (dat veel breder is dan de beschermde monumenten) wordt geborgd en dat erfgoedwaarden worden vastgesteld en meegewogen bij ruimtelijke ontwikkelingen zoals bouw- en verbouw, herbestemming en herinrichting.

• 7.

  Externe erfgoedexpertise

  De afdeling Erfgoed Delft gaf in het verleden incidenteel en op kleine schaal ondersteuning bij de uitvoering van enkele wettelijke taken op monumentengebied. De gemeente Rijswijk streeft naar een intensievere en structurele samenwerking met Erfgoed Delft voor het taakveld Monumentenzorg en het archief en wil dit de komende jaren nader vormgeven, uitbouwen en formaliseren. De samenwerking zal gericht zijn op het beantwoorden van verdiepende vragen en zwaardere inhoudelijke advisering. De samenwerking met Delft zal de samenwerking met andere externe erfgoedprofessionals niet uitsluiten. Het nieuwe erfgoedbeleid van de gemeente Rijswijk geeft hier richting aan.

• 8.

  Bestaand beleid

  Bestaand beleid zal worden voortgezet in het cluster Archeologie en Monumentenzorg. Cultuurhistorische waarden worden meegewogen bij omgevingsvergunningen en in ruimtelijke plannen en dus in de deskundige advisering op de betreffende vakgebieden. Indien nodig worden cultuurhistorische onderzoeken gedaan om monumentale waarden te bepalen en inventariserend archeologisch onderzoek in de vorm van een bureauonderzoek en booronderzoek. Onderzoeken voldoen aan de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), respectievelijk aan de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek (RCE 2009).

De route ‘Landgoederenwandeling Rijswijk’ voert onder meer langs de karakteristieke Villa Elise met aangebouwde, gerestaureerde plantenkas, gelegen in Oud Rijswijk, Julialaantje 6.

Dirk Boer met zijn familie voor het huis Welgelegen in Oud Rijswijk, door Willem Frederik Vinkenbos. Foto circa 1870-1875. Op de achtergrond Villa Elise met de plantenkas uit circa 1830 (Museum Rijswijk).

De Erfgoednota bestaat uit vier hoofdstukken:

• 1.

  Als erfgoed kon spreken: over het erfgoed van Rijswijk

• 2.

  Maatschappelijke waarde: over de erfgoedpartners in Rijswijk en de toegankelijkheid van informatie over het erfgoed

• 3.

  Erfgoed en stadsontwikkeling: over de Omgevingswet en de inbedding van het erfgoed in de ontwikkeling van de stad

• 4.

  Monumenten en duurzaamheid: over de verduurzaming van monumenten

In de nota is een stevig erfgoedbeleid neergezet met een aantal uitgangspunten en ambities die duidelijk maken hoe de gemeente Rijswijk met erfgoed omgaat. Deze zijn opgesomd in de samenvatting.

De Erfgoednota is opgesteld voor de periode 2024-2032 en vervangt de oude nota Tussen Oud en Nieuw. Actualisering nota Cultureel Erfgoed Gemeente Rijswijk (2013). Per 1 januari 2032 loopt de termijn af waarin het Erfgoedbeleid zijn beslag moet hebben gekregen in het Omgevingsplan. De Erfgoednota zal tussentijds worden gemonitord en in 2030 worden geëvalueerd en geactualiseerd.

De Erfgoednota bestrijkt een periode van acht jaar. Bij de uitvoering van het beleid zal het zwaartepunt liggen op het voldoen aan de wettelijke taken en het op orde brengen van de basis (wegwerken achterstanden en borgen van het erfgoedwerk in de organisatie). Deze prioriteiten, genoemd in de samenvatting, zijn voorwaarde scheppend voor het naar behoren kunnen uitvoeren van de inhoudelijke advisering ten dienste van de vergunningverlening en planontwikkeling. Daar waar we meer willen doen - de echte ambities van de gemeente Rijswijk - zal jaarlijks een keuze worden gemaakt die wordt meegenomen in de jaarlijkse begroting. De keuze voor de eerste anderhalf jaar betreft in de eerste plaats het aanwijzingsbeleid voor de naoorlogse periode en het beschermingsregime van structuren en enkele stads- en dorpsgezichten. Die keuze hangt samen met de grote woningopgave van de gemeente en het rap verdwijnen van het naoorlogse bouwwerken en stedenbouwkundige structuren.

De wettelijke taken en instrumenten met betrekking tot erfgoed zijn op een rij gezet (zie bijlage 1: Wettelijke taken). De uitgangspunten en ambities zijn een nadere uitwerking van de wijze waarop de gemeente Rijswijk hier invulling aan wil geven. In sommige gevallen is het uitvoeren van de wettelijke taken het hoogst haalbare.

Ook is een bijlage opgenomen over de financiële middelen (bijlage 2: Financiële middelen).

De hoofdpunten van het erfgoedbeleid zijn besproken met de partijen die de gemeente Rijswijk beschouwt als haar erfgoedpartners, waaronder het taakveld Monumenten en het Stadsarchief van Erfgoed Delft, Museum Bescherming Bevolking en Museum Rijswijk, de Historische Vereniging Rijswijk, de Stichting Historische Projecten Rijswijk en de Werkgroep Open Monumentendag en de Archeologische Werkgroep Rijswijk (bijlage 3: Participatie).

Verder zijn de lijsten van de actuele gemeentelijke en rijksmonumenten opgenomen in het erfgoedregister (bijlage 4), de Archeologische verwachtings- en beleidskaart en de Cultuurhistorische waardenkaart (bijlage 5 en 6) alsmede de Verwachtingswaardenkaart naoorlogs erfgoed (bijlage 7).

Deze bijlagen zijn ook als afzonderlijke documenten opgenomen als pdf-bestand om ze gemakkelijk te kunnen blijven actualiseren en beter te kunnen lezen.

Als erfgoed kon spreken…

Als erfgoed kon spreken vertelde het de verhalen van Rijswijk en de Rijswijkers. De mensen die er wonen en woonden vormen samen de geschiedenis van duizenden jaren, vanaf de Nieuwe Steentijd tot aan onze eigen 21ste eeuw. De overgebleven sporen van de Rijswijkers geven de gemeente verschillende, herkenbare gezichten: gezichten om van te houden.

Het beschermde cultureel erfgoed bestaat in Rijswijk uit beschermde gebouwde, aangelegde (groene) en archeologische monumenten. Een deel daarvan is rijksmonument en een ander deel is gemeentelijk monument (bijlage 4). Drie van de (thematische) Erfgoedlijnen van de Provincie Zuid-Holland bevinden zich op Rijswijks grondgebied: de Landgoederenzone, de Vlietzone en de Atlantikwall (bunkercomplex Park Overvoorde). De landgoedbiotopen en de molenbiotoop van de Schaapweidemolen vallen onder de gemeentelijke bescherming, vastgelegd in de bestemmingsplannen, die worden overgenomen in het Omgevingsplan. Met de nieuwe Erfgoedverordening van Rijswijk (2024) is het ook mogelijk geworden om beschermde stads- en dorpsgezichten aan te wijzen.

Maar cultureel erfgoed is meer dan alleen de aangewezen beschermde monumenten: denk aan archeologische verwachtingswaarden en gebouwen en structuren die om wat voor reden dan ook niet zijn aangewezen, maar wel van cultuurhistorische waarde zijn. Denk daarbij ook aan historisch groen, kunst die vastzit aan gebouwen, losse voorwerpen (roerend erfgoed) en immaterieel erfgoed, zoals oude tradities en verhalen. In die zin kan het erfgoed ook letterlijk nog spreken via mondelinge overlevering. Ook dit erfgoed draagt bij aan de identiteit van Rijswijk.

De Herenstraat in de oude dorpskern van Rijswijk, gelegen bij de Oude Kerk.

Archeologische vondsten van de opgraving in het Rijswijkse Bos in 2009; keramiek, glaswerk en Goudse pijpen (Huis ter Nieuburch ).

Het ontstaan van Rijswijk

Het verhaal van Rijswijk begint ongeveer zo. Ooit, zo’n 5500 jaar geleden, lag de oude kustlijn door het zuiden van Rijswijk, ongeveer op de lijn Hoekpolder-Ypenburg. Van de bewoners vonden onze archeologen resten in de Hoekpolder en op Ypenburg, waar zelfs een grafveld werd gevonden. Boeren vestigden zich op droge en veilige plaatsen, zoals op de strandwal bij Rijswijk, waar nu de Van Vredenburchweg loopt.

Kort na het begin van onze jaartelling ging onze regio op in het Romeinse rijk. Een belangrijke weg uit die tijd is nog altijd in het stedelijk weefsel herkenbaar: de Sir Winston Churchilllaan ligt nu ongeveer op die plaats.

Na de ineenstorting van het Romeinse Rijk trokken de meeste bewoners weg uit het gebied. Bewoningsplaatsen vinden we dan vooral op de zandgronden langs de kust en oeverwallen langs rivieren. In Rijswijk ontbreken sporen van menselijke bewoning uit die tijd. In de twaalfde eeuw is het gebied weer volop bewoond, wordt het woeste Rijswijkse klei- en veengebied geschikt gemaakt voor landbouw en ontstaat de dorpskern.

Ambitie: Rijswijk koestert naast de bovengrondse, ook de ondergrondse monumenten en gaat zorgvuldig om met de erfgoedwaarden van archeologische monumenten en verwachtingswaarden (het bodemarchief), zodat het behoud van dit cultureel erfgoed voor de toekomst is geborgd. De archeologische waardenkaarten geven de verwachtingswaarden aan en worden doorlopend geactualiseerd. Ze worden toegepast bij de vergunningverlening.

Archeologie in Rijswijk

De geschiedenis van Rijswijk kan aan de hand van de archeologische gegevens worden gevolgd tot ver in de Prehistorie, tot tenminste circa 3500 voor Christus. In belangrijke mate hebben de geologische en landschappelijke omstandigheden bepaald waar men zich kon vestigen. Vanaf het begin van de jaartelling was er menselijke bewoning, waarvan de vele Romeinse archeologische vindplaatsen getuigen. Vanwege constante, veranderende dynamiek van het landschap wijzigden gunstige vestigingsplekken in de tijd, waardoor de archeologische aanwezigheid van groepen mensen gedurende de vroege Middeleeuwen lastig kan worden vastgesteld.

De late Middeleeuwen en de daaropvolgende perioden zijn archeologisch goed aantoonbaar door de aanwezigheid van ondergrondse resten van boerderijen, kastelen, buitenplaatsen, kades, sloten, landerijen en de zich steeds verder uitbreidende dorpskern van Rijswijk.

Archeologisch onderzoek wordt in eigen beheer uitgevoerd. Op die manier kan adequaat en flexibel worden ingesprongen op zich (ad hoc) aandienende situaties waarmee archeologie gemoeid is. Voordelen zijn onder andere een hoge mate van gebied specifieke expertise en kennis van de archeologische medewerkers, een snelle responstijd bij toevalsvondsten en kostenbesparing door het beperken van stagnatie tijdens civiele werken.

Ambitie: het behouden van de opgravingsbevoegdheid (certificaat BRL SIKB 4000), zodat het taakveld archeologie de taken met betrekking tot de Archeologische Monumentenzorg goed en efficiënt kan blijven uitvoeren.

Ambitie: het blijvend actualiseren van het reguliere werk, zoals het nemen van selectiebesluiten, zoals vrijgave van terreinen voor verdere ontwikkeling na afdoende archeologisch onderzoek en/of afwezigheid van archeologische waarden.

De in Rijswijk gevonden ‘mijlpaal van Caracalla ’ en ‘mijlpaal van Decius ’ stonden aan de Romeinse weg langs het Romeinse kanaal van Corbulo . Tegenwoordig ligt op deze plaats de Sir Winston Churchilllaan.

De naam van het dorp

De naam van het dorp Rijswijk komt al in de Middeleeuwen in de bronnen voor. De naam is misschien afgeleid van het rijshout dat in het gebied groeide: de staken en wilgentenen die in drassig gebied werden geteeld en geoogst voor allerlei toepassingen. Een rijshouttak maakt deel uit van het wapen van Rijswijk.

Rijswijk is sterk in verbindingen. De Rijswijkers maakten door de eeuwen heen handig gebruik van de ligging aan belangrijke water- en landwegen. De Delftweg en Haagweg en de Vliet- en Trekvliet getuigen van het geografisch knooppunt dat Rijswijk nog altijd is. De Rijswijkse weg werd in de zeventiende eeuw, als één van de eerste in Nederland, bestraat. De Vliet en de Trekvliet vormden een belangrijke verbinding via het water. Tot de karakteristieke monumenten langs de waterwegen behoren tolhuizen, een jaagpaal (voor het voorttrekken van schepen), oude herbergen en fraaie buitenhuizen met hun tuinen en parken.

Ambitie: het vertellen van de verhalen van Rijswijk, zowel in situ en fysiek (monumentenborden, publicaties, lezingen) als via de diverse digitale kanalen (zoals de gemeentelijke website) zodat het toegankelijk en beleefbaar wordt en blijft voor iedereen. De gemeente wil de inwoners zelf daarbij zo veel mogelijk bevragen.

Gezicht op Rijswijk door Bartholomeus Johannes van Hove (1790-1880). Olieverf op paneel. (Museum Rijswijk – bruikleen van het Haags Historisch Museum).

De historische waterpomp bij de Oude Kerk – een rijksmonument uit 1831 – levert sinds enkele jaren weer vers drinkwater voor inwoners en bezoekers van Rijswijk, dankzij een mooi initiatief van het drinkwaterbedrijf en de winkeliers van Oud Rijswijk.

De groene long van Rijswijk

De fundamenten bij de Herdenkingsnaald in het Rijswijkse bos markeren de plaats waar het Huis ter Nieuburch heeft gestaan. In dit voormalige paleis van stadhouder Frederik Hendrik werd in 1697 de Vrede van Rijswijk gesloten tussen de Europese grootmachten van die tijd. De bodem werd archeologisch onderzocht en de contouren van het omvangrijke gebouw weer zichtbaar gemaakt. Het Rijswijkse Bos en de naald zijn rijksmonumenten. Ze herinneren nog altijd aan deze lusthof uit de Gouden Eeuw, die nu nog de kern vormt van de groene long van Rijswijk.

Het groen van de tuinen en parken van de vele buitenplaatsen op Rijswijks grondgebied vormen een substantieel onderdeel van het cultuurlandschap: de Landgoederenzone. Deze zone maakt deel uit van de provinciale Erfgoedlijn Landgoederenzone. Ook de Vlietzone ter weerszijden van het kanaal de Vliet en de Atlantikwall, de verdedigingslinie uit de Tweede Wereldoorlog langs de Noordzeekust, zijn door de provincie aangewezen als bijzondere gebieden voor het erfgoed in Rijswijk.

Rijswijk wil het erfgoed binnen de Erfgoedlijnen behouden, benutten en beleefbaar maken. Het behoud van de monumenten en historische groenaanleg in de Landgoederenzone en Vlietzone is een belangrijk uitgangspunt voor de gemeente. Zij ziet toe op de instandhouding van de monumenten binnen de Erfgoedlijnen, inclusief het eigen monumentale vastgoed en wil de cultuurhistorische waarden binnen de zones versterken.

Als eigenaar van grote delen van het openbaar groen, heeft de gemeente cultuurhistorisch onderzoek laten doen en een meer jaren onderhoudsplan opgesteld voor het groen en de historische groenstructuren in deze zone. De aantrekkelijkheid van het verblijven en recreëren in Rijswijk wordt hiermee gestimuleerd. Maar de gemeente wil ook aandacht geven aan de cultuurhistorische aspecten van de gebouwde omgeving zodat de erfgoedwaarden in de Landgoederenzone en in de zone langs de Trekvaarten beter worden behouden en beleefbaar gemaakt.

Voor de gebouwde historische objecten en monumenten vormen cultuurhistorisch onderzoek en waardebepaling de grondslag voor goed beheer, onderhoud en borging in het Omgevingsplan (gebiedsdekkende waarde cultuurhistorie).

Ambitie: het beter zichtbaar en beleefbaar maken van de monumenten en historische objecten in de groengebieden binnen de gemeentegrenzen en het streven naar evenwicht in de uitstraling van natuur- en erfgoedwaarden.

Ambitie: de gemeente zet zich in voor kwaliteitsverbetering van de Erfgoedlijnen. Ook wil zij de recreatieve routes langs de Vliet, de Trekvliet en de Haagweg verbinden met de routes langs de buitenplaatsen Cromvliet en Hofrust enerzijds en de buitenplaatsen van de Landgoederenzone anderzijds.

Vogelvluchtgezicht op het Huis ter Nieuwburch door J. Julius Milheusser . Gravure van het huis en de geometrische tuinaanleg, 1644, bewerkt in 1697. (Museum Rijswijk).

Park Hofrust met het, van oorsprong, 17de-eeuwse buitenhuis waar het gemeentehuis een tijd gevestigd was, namelijk in de periode 1921-1967.

Erfgoedlijnen van de provincie Zuid-Holland met in Rijswijk stukken van: de Landgoederenzone (donkerblauw), de Vlietzone (oranjebruin) en de Atlantikwall (lichtblauw).

Gemeentelijk monumentaal vastgoed

Het coalitieakkoord 2022-2026 gaat in op de rol die de gemeente ziet weggelegd voor het gemeentelijk monumentaal vastgoed:

We omarmen de plannen voor de ontwikkeling van de landgoederenzone die samen met het nog verder te ontwikkelen De Voorde een stevige cultuurhistorische uitstraling krijgt, waarin de natuurwaarde van de zone wordt versterkt. Gezichtsbepalende monumentale panden willen we vanuit een maatschappelijke functie voor de omgeving behouden. Park Hofrust blijft daarom toegankelijk voor het publiek.

De genoemde rijksmonumenten in gemeentelijk eigendom (De Voorde en Hofrust) zijn van nationaal cultuurhistorisch belang. Er wordt een nieuwe eigenaar gezocht die rekening houdt met de rijksmonumentale en provinciale waarden en het gemeentelijk erfgoedbeleid. De parken blijven toegankelijk voor inwoners en bezoekers.

Ambitie: de gemeente stimuleert een kwalitatieve uitstraling en passende functionaliteit van het eigen monumentale vastgoed. Daarnaast wil de gemeente zorgdragen voor goede instandhouding en het borgen van erfgoedwaarden.

Aansprekende stads- en dorpsgezichten

In de karakteristieke wijk Leeuwendaal, staan veel schilderachtige huizen uit de vroege twintigste eeuw. Ook de Laan Hofrust, die Oud Rijswijk met de Haagweg verbindt, vormt een gaaf straatbeeld van dergelijke speelse gevels. Enkele van deze huizen zijn beschermd als monument, maar ook de hele gevelwand verdient bescherming in de vorm van een beschermd dorpsgezicht, zodat in elk geval het aanzicht en het silhouet in stand kunnen blijven.

Daarnaast is de omgeving van rijksmonumenten beschermd hetgeen voortvloeit uit de Omgevingswet. Wat tot de niet aan te tasten omgeving van een beschermd gebouw moet worden gerekend, verschilt van geval tot geval. In het ene geval kan dit zich beperken tot de naastgelegen percelen of panden, bijvoorbeeld bij een monument in een smal straatje. Of (een deel van) de straat, gracht of het plein waaraan het monument gelegen is. In andere gevallen kan er sprake zijn van een ruimere samenhang met de omgeving, bijvoorbeeld in het geval van een windmolen, een landgoed of een historisch landmark.

Ambitie: het onderzoeken en waarderen van enkele karakteristieke straatbeelden om te bepalen of deze als gemeentelijk stads- en dorpsgezicht kunnen worden aangewezen.

Militair erfgoed

Tot de gemeentelijke vastgoedportefeuille behoort het bunkercomplex Overvoorde, dat grote monumentale waarde bezit: het is door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed voorgedragen om te worden aangewezen als rijksmonument.

In tijden van oorlog elders in de wereld spreekt militair erfgoed meer tot de verbeelding dan anders. De Tweede Wereldoorlog heeft in Rijswijk belangrijke sporen achtergelaten, zowel in de levens van mensen als in het landschap. De meeste van de Duitse bunkers die deel uit maakten van de zogenaamde ‘Atlantikwall’, de Duitse verdedigingslinie langs de westgrens van het Derde Rijk, zijn al snel gesloopt. Deze verdedigingslinie liep van Noorwegen tot de Frans-Spaanse grens. Het is één van de Erfgoedlijnen van de provincie Zuid-Holland.

Eén van die Duitse bunkers, die oorspronkelijk dienstdeed als afluisterpost van de Luftwaffe, werd na de oorlog omgebouwd tot commandopost en opleiding- en trainingscentrum om de Nederlandse bevolking te beschermen in het geval van een atoomoorlog met de toenmalige Sovjetunie. In 1969 is direct grenzend daaraan een voor die tijd hypermoderne atoomvrije bunker gebouwd. Deze is tot 1986 in bedrijf geweest. De Duitse bunker fungeerde tot die tijd als noodzetel voor de gemeente Den Haag. Het gehele complex is als museum opengesteld. Het gehele bunkercomplex, inclusief de oefen ruïne en Museum Bescherming Bevolking Overvoorde is van nationale cultuurhistorische betekenis en staat op de nominatie om rijksmonument te worden.

De gemeente heeft Museum Bescherming Bevolking Overvoorde in het coalitieakkoord 2022-2026 opgenomen en een bedrag beschikbaar gesteld voor de instandhouding van het bunkercomplex.

Ambitie: het voortzetten van bestaand beleid zoals het opstellen van een toekomstvisie, een meerjarenplan voor het onderhoud en het besteden van door de gemeente toegewezen gelden aan onderhoud en restauratie van het bunkercomplex Overvoorde, in goed overleg met de vrijwilligers van Museum Bescherming Bevolking.

Ambitie: het aanwijzen van het complex als gemeentelijk monument als het Rijk mocht besluiten om het niet als rijksmonument aan te wijzen en het inventariseren en waarderen van het overige militair erfgoed in Rijswijk.

Bunkercomplex Overvoorde met ( l.b. ) de commandopost van de bunker Bescherming Bevolking, ( r.b. ) affiche met een getekende voorstelling van de verdedigingslinie van het Derde Rijk langs de kust van de Noordzee, (l.o.) de oefenruÏne in aanbouw en ( r.o. ) de ruïne in gebruik. (affiche en oude foto’s Museum Bescherming Bevolking Overvoorde).

Naoorlogs erfgoed

Aan woonruimte was na de Tweede Wereldoorlog een groot tekort, net als nu. De rol van burgemeester Boogaardt bij de totstandkoming van moderne woningen was groot. Hij reageerde alert op de behoefte aan woningen en wist daarmee annexatie door Den Haag af te wenden. Zonder angst voor experimentele bouwmethoden en met aandacht voor groen in de gemeente, werden in sneltreinvaart hele woonwijken uit de grond gestampt. Om de leefbaarheid te bevorderen werden ook winkelcentra, scholen, kerken, sportvoorzieningen en een zwembad gerealiseerd. Het bedrijventerrein De Plaspoelpolder met zijn industrielandschap was eveneens een vernieuwend product van burgemeester Bogaardt uit de jaren ‘50. Na een wat moeilijke start had De Plaspoelpolder in de jaren 1960 en 1970 een grote aantrekkingskracht op Haagse, maar ook grote Nederlandse bedrijven (Shell) en internationale ondernemingen (EPO). Dat leverde het huidige karakteristieke architectuurbeeld op.

De voorraad naoorlogse gebouwen, stedenbouw en openbaar groen is zeer kenmerkend voor Rijswijk en maakt een groot deel uit van de gebouwde omgeving. Herkenbaar is de strokenbouw met halfhoge en hoge flats, de royale afmetingen van doorgaande wegen zoals de Generaal Spoorlaan en een rijkdom aan laan- en plantsoenbeplanting. Dit jonge erfgoed verdwijnt helaas in rap tempo.

De gemeente wil zelf een voorbeeld zijn in de omgang met het moderne erfgoed. Het nieuwe stadhuis, in 1967 gebouwd, is in 2023 opnieuw als huisvesting door de gemeente in gebruik genomen. Door het verijdelen van de sloop van het stadhuis werd dit mogelijk gemaakt. Het begin van de herwaardering van het naoorlogse erfgoed van Rijswijk is daarmee ingezet. De transformatie tot een modern kantoorgebouw en maatschappelijke voorzieningen heeft het behoud mogelijk gemaakt van een iconisch gebouw van nationaal belang.

Ambitie: de gemeente laat het naoorlogse erfgoed inventariseren en waarderen: stedenbouw, architectuur, groenstructuren en monumentale kunst uit de Wederopbouw en Post-65 periode. Daarbij zullen ook de inwoners van Rijswijk worden betrokken. Vervolgens is nader onderzoek nodig voor het selecteren en aanwijzen van ‘parels en structuren’ of het vaststellen van een ander passend beschermingsregime. Transformatie met behoud van cultuurhistorische waarden is het uitgangspunt en verschillende vormen van bescherming behoren tot de mogelijkheden, waaronder gemeentelijke monumenten, stads- en dorpsgezichten, waarde cultuurhistorie in het Omgevingsplan, maar ook cultuurhistorisch verantwoord onderhoud van groenstructuren.

De voorzijde van het stadhuis van Rijswijk - het Huis van de Stad - met het wapen van de stad en daaronder het ceremoniële balkon. Het werd gebouwd door J.C. van Buijtenen met J.F. Berghoef als adviseur en coördinator, 1964-1967. Zowel buiten als binnen werd het bekleed met kostbare natuursteensoorten.

Kunst uit de Wederopbouw en Post-65 tijd

In de naoorlogse tijd werd er standaard een percentage van de bouwsom van overheidsgebouwen gereserveerd voor kunst. Na de zware periode van de oorlog moest kunst in de openbare ruimte bijdragen aan een positief gevoel over de toekomst. Dit was geen gewone kunst: deze kunst was bijzonder omdat ze vastzat aan gebouwen, zoals grote mozaïeken, gebeeldhouwde reliëfs en glas in lood of glas in beton. In Rijswijk bestaat nog steeds een dergelijke percentageregeling.

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft de laatste jaren een enorme databank opgebouwd van dit type kunstwerken. Wandkunst uit de Wederopbouw en Post-65 periode krijgt momenteel de waardering die het verdient. De gemeente Rijswijk was haar tijd ver vooruit toen zij al in de jaren 1980 een inventarisatie liet maken van dergelijke kunst in de openbare ruimte. Jammer genoeg zijn er sindsdien al veel kunstwerken gesloopt.

Ambitie: de gemeente laat onderzoeken wat er nog van deze architectuur gebonden kunstwerken bewaard is gebleven en wil zich inzetten om het behoud ervan te stimuleren (ter plaatse, door hergebruik of verplaatsing).

Ambitie: het ontwikkelen van een leidraad en werkwijze voor behoud van architectuurgebonden kunst.

Mozaiëk op de gevel van de naoorlogse flat aan de Steenvoordelaan is een karakteristiek voorbeeld van de kunstwerken die in deze periode tot stand kwamen dankzij de percentageregeling. Daarbij werd een klein percentage van de bouwsom besteed aan omvangrijke kunstwerken, die deel uit maakten van het bouwwerk.

De groene ruimte verbindt alles

De stedenbouwkundige aanleg van Rijswijk uit de naoorlogse periode is van hoge kwaliteit. Het openbaar groen speelt daarbij een grote rol. De groene ruimte langs de wegen, rondom de woonblokken en in de plantsoenen en binnentuinen zorgt voor de ruimtelijke verbinding en is kenmerkend voor de stad. Inzicht in de intentie van het ontwerp van de openbare ruimte en de bijbehorende oorspronkelijke stedenbouwkundige plannen is wezenlijk voor het behoud van de samenhang binnen de openbare ruimte. Met het juiste onderhoud kan dit in stand blijven.

In de parkzone ten zuiden van de A4 zijn het Elsenburgerbos en het Wilhelminapark als kenmerkende groengebieden bewaard gebleven: het geeft aan hoe Rijswijk met het afval omging en er parken van maakte die nu tot volle wasdom zijn gekomen. De landschappelijke aanleg met slingerpaden en heuvels is nog altijd herkenbaar en is typerend voor de toenmalige denkbeelden over recreatie en parkontwerp. Het ontwerp is van dusdanige kwaliteit dat het wenselijk is de cultuurhistorische waarden van de parkzone nader te onderzoeken, zodat goed onderhoud kan bijdragen aan de aantrekkelijkheid voor de huidige en toekomstige gebruikers. Ook kunnen op die manier de oorspronkelijke ontwerpuitgangspunten van de parkzone worden meegenomen bij toekomstige ontwikkelingen.

Ambitie: een cultuurhistorische analyse maken van het naoorlogse groen in Rijswijk om te kunnen bepalen wat de cultuurhistorische waarde is en welke onderdelen daarvan door zorgvuldig onderhoud in stand gehouden kunnen worden.

Ambitie: het laatste restant van het polderlandschap van Rijswijk, gelegen aan het jaagpad, aanwijzen als monument of beschermd gebied.

Maquette van het nieuwe stadhuis en omgeving met voor de gemeente kenmerkende groene wijken en laanbeplanting. Foto circa 1954. Onbekende fotograaf (Fotocollectie Gemeente Rijswijk).

Maatschappelijke waarde

In de gemeente Rijswijk hebben nieuwe bouwontwikkelingen en een enorme woonopgave de laatste jaren prioriteit gekregen. Daardoor zijn de beschermde monumenten in de gemeentelijke organisatie een verweesd bestaan gaan leiden. Er zijn achterstanden ontstaan in het beheer en de ontsluiting van zowel het erfgoed zelf als de kennisbronnen die daarover informatie bevatten, zoals kaarten, bouwtekeningen en beeldmateriaal.

Het (depot)beheer, het behoud en de ontsluiting van erfgoed is een gedeelde verantwoordelijkheid van de gemeente, (particuliere) eigenaren en andere partijen.

Het erfgoedbeheer, de registratie, doorzoekbaarheid en kennisborging zijn belangrijke voorwaarden voor het toegankelijk maken van erfgoed voor intern en extern gebruik. Toegankelijkheid is een noodzaak voor goede uitvoering van kerntaken van de gemeente, zoals deskundige advisering ten behoeve van vergunningverlening en planontwikkeling. Maar toegankelijkheid vergroot ook de beleefbaarheid en daarmee de maatschappelijke waarde van erfgoed.

Ambitie: het behouden, beheren, onderzoeken, toegankelijk en beleefbaar maken van erfgoed in samenspraak met de kennis- en erfgoedpartners in Rijswijk, waaronder: Museum Bescherming Bevolking en Museum Rijswijk, de Historische Vereniging Rijswijk, de Stichting Historische Projecten en de werkgroep Open Monumenten Dag, de Archeologische Werkgroep Rijswijk, het Stadsarchief en het taakveld Monumenten van Erfgoed Delft.

Stadsarchieven van Rijswijk in Delft

In 2003 besloot de gemeente om de archieven van Rijswijk in beheer te geven aan het Stadsarchief, onderdeel van Erfgoed Delft. Dat betreft het eigen archief van de gemeente Rijswijk, maar ook de andere archieven die door het gemeentearchief van Rijswijk werden beheerd. De gemeente Rijswijk is zelf verantwoordelijk voor de (digitale) ontsluiting van de archieven en archiefdelen die voor de erfgoedkennis noodzakelijk zijn.

Het historische archief- en beeldmateriaal waarop de kennis over het erfgoed is gebaseerd is opgeborgen op verschillende plaatsen. De oudste schriftelijke documenten uit het eigen archief van de gemeente bevinden zich bij het Stadsarchief Delft: het materiaal ouder dan 1979 is daar ondergebracht; het materiaal uit de periode 1979-2019 is nog in bewerking en wordt op een later tijdstip overgebracht.

Een deel van het materiaal is fysiek opvraagbaar in het Stadsarchief Delft en een ander deel is alleen vindbaar in de digitale systemen van de gemeente zelf (in elk geval de tekeningen bij bouw- en vergunningaanvragen vanaf 2002); daarbij zijn fouten en verwisselingen van dossiers opgetreden.

Ambitie: het opsplitsen van de verschillende digitaliserings- en doorzoekbaarheidstaken in kleine projecten en het gefaseerd (laten) uitvoeren daarvan. Te beginnen bij een onderzoek naar de aard en (financiële) omvang van de gesignaleerde knelpunten.

Doorzoekbaarheid van systemen

Historische bouwtekeningen en de beeld- en kaartencollectie van de gemeente zijn momenteel niet voor iedereen digitaal doorzoekbaar en dus niet goed toegankelijk voor intern en extern gebruik. Aanvragen kunnen op adres worden ingediend en worden door de afdeling Publieksvoorlichting opgezocht: stadhuis@rijswijk.nl.

Bouwtekeningen zijn wel in het verleden gedigitaliseerd (waarna de originelen zijn vernietigd), maar de kwaliteit is doorgaans slecht en ze zijn grotendeels niet op adres doorzoekbaar, wat de vindbaarheid bemoeilijkt. De openbaarheid van het materiaal voor burgers en marktpartijen komt daardoor in het gedrang.

De openbare doorzoekbaarheid van de erfgoedbronnen laat zeer te wensen over. En dat terwijl juist de behoefte aan toegang tot historische bouwtekeningen en beeldmateriaal bij gemeentelijke archieven doorgaans het grootst is. Ook is er een maatschappelijke behoefte aan oude foto’s van de eigen straat, informatie over het lokale erfgoed, de persoonlijke geschiedenis van mensen en hun families (genealogie) en dus aan de digitale toegankelijkheid van oude bouwplannen, registers van de bevolking, oude kranten en beeld- en kaartmateriaal.

Intern wordt het erfgoedwerk hierdoor zeer bemoeilijkt. De ‘gereedschappen’ van het vak zijn noodzakelijk voor alle adviseurs van Archeologie en Monumentenzorg, voor de medewerkers van Ruimte, de secretaris en de leden van de Adviescommissie omgevingskwaliteit, voor Communicatie enzovoorts. Maar ook voor de medewerkers van Erfgoed Delft en andere externe onderzoekers die in opdracht van de gemeente bouw- en cultuurhistorisch onderzoek uitvoeren naar het Rijswijkse erfgoed. Ook dient de digitale infrastructuur (software, hardware en ondersteuning) die nodig is voor het werkterrein van Archeologie en Monumentenzorg op orde te zijn (databanken en GIS-informatie). De gemeente erkent de noodzaak van het zoeken naar een oplossing voor dit probleem.

Ambitie: het digitaal toegankelijk maken van het voor de erfgoedkennis relevante archief- en beeldmateriaal en het overzichtelijk aanbieden van de informatie op of via de website van de gemeente zodat het openbaar toegankelijk en voor iedereen vindbaar is.

Ambitie: het intern digitaal toegankelijk en doorzoekbaar maken van de ‘ vakgereedschappen ’.

Toegankelijkheid van archeologie

Ook bij het werkveld Archeologie zijn achterstanden ontstaan, onder andere in de verslaglegging van opgravingen. Het verzorgen van deze wettelijke taak heeft prioriteit. Daarnaast is het belangrijk dat verslagen worden omgewerkt tot leesbare verhalen over de geschiedenis van de vroegste bewoning van Rijswijk. De bodemvondsten zelf zijn immers slechts op enkele plaatsen te zien. Deze verhalen worden via verschillende kanalen gepubliceerd, waaronder de gemeentelijke website en diverse gespecialiseerde media.

Ambitie: het bijwerken en actueel houden van de verslaglegging van opgravingen en opgegraven bodemvondsten.

Ambitie: het uitwerken en publiceren van (grotendeels) onuitgewerkt en ongepubliceerd onderzoek tot aan de herziening van de Monumentenwet in 2007. In de uitwerking van eigen onderzoek is in het verleden een achterstand ontstaan (vanaf 2007). De ambitie is dan ook om dergelijk onderzoek zoveel mogelijk uit te werken en de informatie door middel van publicatie voor eenieder te ontsluiten.

Ambitie: het continueren van verspreiden van kennis door voortzetting van publicaties in de reeks Rijswijkse Archeologische Rapporten en in publieksvriendelijke boeken, vooral als eindproduct van langdurige gemeentelijke projecten, zoals de jarenlange onderzoeken in het kader van de ontwikkeling van de nieuwe woonwijk Rijswijk Buiten.

Ambitie: het leveren van input voor social media, informatieborden en presentaties.

Archeologische opgraving bij het Haantje in Rijswijk Buiten in 2018.

Archeologische opgraving bij de voormalige boerderij de Hofstede in 2024.

Gemeentelijk depot voor bodemvondsten

De gemeente is eigenaar van de bodemvondsten afkomstig van archeologisch onderzoek en is daarvoor verantwoordelijk. In de Erfgoedwet is vastgelegd dat alle vondsten en documentatie behouden moeten blijven en voor iedereen toegankelijk moeten zijn. Vanwege de unieke bron van kennis is het noodzakelijk de vondsten te behouden.

Daarvoor heeft de gemeente een depot beschikbaar (aangewezen door de provincie) dat volgens de Erfgoedwet aan bepaalde eisen moet voldoen. De Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA) stelt concrete normen (Protocol depotbeheer 4010) voor dergelijke depots.

Het depot bevindt zich op de gemeentewerf waar ook de werkruimtes zijn ondergebracht om de vondsten schoon te maken, onderzoeken, nummeren, beschrijven, fotograferen en verpakken. Vrijwilligers helpen daarbij. Ook is hier de handbibliotheek van de archeologen ondergebracht.

Ambitie: het moderniseren, uitbreiden en geschikt maken van het huidige depot voor archeologische vondsten volgens de genoemde normen, onder andere brandveiligheid en opslag- en conserveringscondities en het verbeteren van de ontsluiting en toegankelijkheid.

Publieksbereik van Rijswijks erfgoed

Museum Rijswijk bevindt zich in het voormalige woonhuis van een beroemde Nederlander: de schrijver Hendrik Tollens. Hij was dé volksdichter van de negentiende eeuw. De laatste tien jaar van zijn leven woonde hij in het statige herenhuis waar nu Museum Rijswijk is ondergebracht. Het pand heeft, samen met het voorplein en de tuin, de status van rijksmonument.

Speerpunten van het museum zijn: Papier, Textiel en Erfgoed. Het museum beheert een omvangrijke erfgoedcollectie van onder meer schilderijen, prenten, tekeningen en historische voorwerpen betreffende de geschiedenis van Rijswijk en voert op deze terreinen een actief verzamelbeleid. Ook werkt het museum nauw samen met de Historische Vereniging Rijswijk (HVR) en de Stichting Rijswijkse Historische Projecten.

De Historische Vereniging Rijswijk is zeer actief op het terrein van de historie en het erfgoed van Rijswijk. De vereniging draagt erfgoedkennis uit in het eigen jaarboek en andere publicaties, verzorgt lezingen en rondleidingen, is beheerder van Joods erfgoed en organiseert de Open Monumentendagen. Ook draagt de vereniging bij aan het documenteren in beeld en geluid en het levend houden van immaterieel erfgoed met de werkgroepen Verteld Verleden en Rijswijk Verbeeld.

In 2013 werd het Rijswijks Historisch Centrum ondergebracht in Museum Rijswijk. Het is de opvolger van het Rijswijks Historisch Informatiecentrum (RHI) dat ooit was ondergebracht in de Bibliotheek aan de Vliet. Het RHI was gericht op dienstverlening aan de burger en was populair onder de bevolking van Rijswijk. Er kon informatie en beeldmateriaal worden opgevraagd over de eigen stad, er waren historische kranten uit het gemeentearchief beschikbaar (thans in Delft) en er werd familieonderzoek gedaan op basis van kopieën van bronbestanden. Met de verplaatsing van het archief van Rijswijk naar Delft en het Rijswijks Historisch Centrum naar het museum én met de sterk toegenomen beschikbaarheid van digitale onderzoekbronnen, is er een nieuwe situatie ontstaan.

In het Museum biedt het /DOC (de opvolger van het Rijswijks Historisch Centrum), informatie en documentatie aan over de geschiedenis van Rijswijk. De documentatiecollecties en de omvangrijke Rijswijk-bibliotheek zijn tijdens openingsuren van het museum voor iedereen te raadplegen. Het museum verzorgt erfgoededucatie voor het basisonderwijs.

De Cultuurvisie Rijswijk 2016-2030 stelt dat de gemeente wil dat het museum de rol van het Rijswijks erfgoed nadrukkelijker profileert, waar in 2018 met het toekomstperspectief van het museum nadere invulling aan is gegeven. Sindsdien is onder andere het /DOC verplaatst naar de begane grond, worden er drie á vier erfgoedtentoonstellingen per jaar georganiseerd en gestart met het digitaliseren van de beeldcollectie van het museum en het aanbieden daarvan op de website www.erfgoedrijswijk.nl. Dit laatste zal in 2024 worden voltooid; de site zal door het museum worden beheerd. Het museum heeft de ambitie om de tentoonstellingen nog meer te laten aansluiten bij de belangstelling van het Rijswijkse publiek door de verbinding te leggen met de hedendaagse context van erfgoed.

Ambitie: het publieksbereik van erfgoed verder vergroten door te onderzoeken in hoeverre er samenwerkingsverbanden mogelijk zijn tussen de taakvelden Informatiebeheer en Archeologie en Monumentenzorg van Rijswijk en het Stadsarchief en Monumenten van Erfgoed Delft met Museum Rijswijk. Deze samenwerking kan bijvoorbeeld middels presentaties, lezingen, rondleidingen. Museum Rijswijk is als eigenaar en beheerder van de website erfgoedrijswijk.nl een interessante partner voor het digitaal toegankelijk maken van kennis en informatie over monumenten, archeologie en verhalen over Rijswijk en Rijswijkers .

In het huis, waar de bekende negentiende-eeuwse dichter Tollens heeft gewoond, bevindt zich sinds jaren Museum Rijswijk, een verrijking voor stad en land. Op het plein is een beeldhouwwerk geplaatst, afkomstig van de buitenplaats Welgelegen.

Erfgoed beleefbaar maken

De maatschappelijke relevantie van erfgoed schuilt in de beleefbaarheid ervan. In het kader van het Verdrag van Faro en de Omgevingswet is het belangrijk om de inwoners van Rijswijk te betrekken bij de waardebepaling van erfgoed en in gesprek te gaan over wat men wil doen met en rondom dit erfgoed.

Het erfgoed van Rijswijk is van iedereen en daarom heeft iedereen recht op toegankelijke informatie over erfgoed. Naast de beschikbaarheid van kennisbronnen vindt de gemeente het belangrijk dat boeken en andere publicaties over erfgoed zowel in de Bibliotheek aan de Vliet (Huis van de Stad) als in Museum Rijswijk beschikbaar zijn. Ook hecht de gemeente aan het exposeren van erfgoed en het uitdragen van de beschikbare erfgoedkennis.

Ook monumentenborden in de stad hebben een educatief doel. De Open Monumenten Dag(en) en de Monumentenprijs brengen het grote publiek in contact met het erfgoed van Rijswijk. Bovendien kan de website van de gemeente inspiratie bieden aan digitale bezoekers met aansprekende verhalen en mooie plaatjes over het erfgoed en/of doorlinken naar de website www.erfgoedRijswijk.nl .

Het taakveld Archeologie en Monumentenzorg van de gemeente verspreidt de verworven kennis, onder meer door tentoonstellingen, rondleidingen, lezingen en (digitale) publicaties. Daarmee wordt het publieksbereik vergroot.

Het taakveld Cultuur van de gemeente ondersteunt lokale partijen als Museum Rijswijk, de Historische Vereniging en Museum Bescherming Bevolking om het lokale erfgoed bekend te maken. De Historische Vereniging doet dit via publicaties, lezingen en rondleidingen en het Museum Bescherming Bevolking door middel van open dagen en rondleidingen.

De communicatie over het erfgoed in Rijswijk is erop gericht om mensen te verbinden, te inspireren en te verrijken.

Ambitie: het publiek nog beter te bereiken en te bevragen, zowel via de gemeentelijke en het participatieplatform als via de gedrukte media en de socials, maar ook daar waar het erfgoed zelf is te vinden: in de wijken, zodat het beleefbaar is voor jong en oud, voor Rijswijkers, dagjesmensen en andere bezoekers van Rijswijk.

Ambitie: het Incorporeren van erfgoedparticipatie in het gemeentelijk beleid. Voor Archeologie en Monumenten speelt het Verdrag van Faro daarbij een leidende rol. Daarbij staan de sociale waarde en burgerparticipatie centraal. De gemeente wil daarbij meer faciliteren en luisteren naar haar inwoners: welke waarden hechten zij aan erfgoed en wat willen zij ermee doen?

Monumentenborden bij rijksmonumenten geven voorbijgangers informatie over het monument, zoals bij de slangenmuur die behoort bij de moestuin van buitenplaats Cromvliet.

Park Cromvliet is een complex bestaande uit hoofdhuis, park en andere elementen, waaronder de brug met hekpalen en de zeventiende-eeuwse slingerende muur achterin de tuin. Deze was bedoeld om leifruitbomen veel, sappig fruit te laten dragen door de gunstige positie: in de warmte en uit de wind.

Erfgoed en stadsontwikkeling

De huidige woonopgave van Rijswijk is groot. Inmiddels zijn er weinig plaatsen in de stad waar nog geen ontwikkelingen hebben plaats gevonden of gaande zijn. Rijswijk integreert het cultureel erfgoed in het ruimtelijk beleid.

Het inpassen van erfgoed in de ruimtelijke ordening betekent rekening houden met de belangen van erfgoed, maar het gaat verder. Het betekent ook kwaliteiten en waarden van het erfgoed benoemen en als uitgangspunt nemen voor gebiedsontwikkeling zodat de historische en culturele identiteit kan worden versterkt. Om waarden te kunnen bepalen is het noodzakelijk het erfgoed te onderzoeken, te analyseren en te beoordelen op de cultuurhistorische betekenis: wat zijn de waarden van een gebouw of een gebied of structuur, wat moet daarvan worden behouden en wat kan leidend zijn bij herbestemming, in verbouwings- en ontwikkelplannen..

Ambitie: de rol van het archeologisch en gebouwd erfgoed beter borgen in de werkprocessen van de organisatie, waaronder de taakvelden Ruimte en Toezicht en Handhaving.

Integrale benadering

De Omgevingswet (2024) is een bundeling van verschillende andere wetten en behelst een integrale benadering van de fysieke leefomgeving. In de nieuwe wet is het erfgoed een volwaardig onderdeel geworden naast klimaat, duurzaamheid, gezondheid en veiligheid. De Omgevingsvisie is een instrument waarmee het bevoegd gezag in samenspraak met de samenleving een overkoepelend beleid uitzet. Het Omgevingsplan is een instrument waarin van rechtswege de bestaande bestemmingsplannen zijn opgenomen tot het moment dat deze zijn omgezet naar het nieuwe plan. In de Omgevingsvisie van Rijswijk is het integraal samenwerken en het borgen van omgevingswaarden in planontwikkelingen neergelegd.

Ambitie: het erfgoed als vertrekpunt nemen voor een inspirerende fysieke leefomgeving, het verbeteren van de kwaliteit daarvan waarbij het erfgoed toegevoegde waarde levert.

Planologische borging in Omgevingsplan

Bij het omzetten van het beschermingsregime zoals dat is vastgelegd in de oude bestemmingsplannen van Rijswijk zal een actualisering plaats vinden. Zo zal de dubbelbestemming waarde archeologie worden geactualiseerd en kunnen de uitkomsten van de inventarisatie van de naoorlogse wijken worden meegenomen. Ook zal de gebiedsdekkende ‘waarde cultuurhistorie’ uit de oude bestemmingsplannen, bijvoorbeeld die van Oud-Rijswijk, in het Omgevingsplan worden opgenomen en uitgebreid naar de Landgoederenzone en de Vlietzone. De landgoedbiotopen zijn al van toepassing via de provinciale Omgevingsverordening, maar de gemeente kan op deze manier breder toetsen aan de cultuurhistorische waarden van dezes zones.

Ambitie: het overnemen en actualiseren van het beschermingsregime van de oude bestemmingsplannen in het Omgevingsplan, onder andere het opnemen van ‘waarde cultuurhistorie/functie erfgoed’ voor de Landgoederen- en Vlietzone.

Advisering

De Adviescommissie omgevingskwaliteit adviseert het college van burgemeester en wethouders over het aanwijzen en afvoeren van beschermde monumenten en over de wijziging daarvan. De commissie wordt ambtelijk ondersteund door het team Archeologie en Monumentenzorg dat adviseert over cultuurhistorische waarden bij vergunningaanvragen van monumenten en werkzaamheden onder de grond. Daarnaast geeft de commissie welstandsadvies en toetst bouwplannen van niet-monumenten op redelijke eisen van welstand. In de verordening van de Adviescommissie zijn welstandsregimes opgenomen gebaseerd op de historische betekenis van objecten en structuren (bijlage 8, de kaart).

Ambtelijk monumentenadvies en archeologisch advies maken deel uit van het ruimtelijk proces, maar ook meer concreet van het vergunningenproces. De belangenafweging tussen wensen van ruimtelijke aard en bescherming van gebouwde, groene en archeologische monumenten en waarden is daarbij heel belangrijk. De gemeente wil daar bruikbare kaders voor stellen zodat de ruimtelijke kwaliteit en de erfgoedwaarden kunnen worden geborgd.

Bij ontwikkeling kan sprake zijn van transformatie of herbestemming van monumenten of structuren. Dan is het belangrijk om te weten welke historische elementen moeten worden behouden, maar ook welke eventueel kunnen verdwijnen of gewijzigd kunnen worden. Bovendien moet er rekening worden gehouden met eventueel aanwezige archeologische waarden. Archeologische resten zijn per definitie beschermd door de Erfgoedwet en mogen niet aangetast worden. Dus behoud door planinpassing is overheidsbeleid. Opgraven is alleen aan de orde als het besluit is genomen resten ex situ te behouden.

De inhoudelijke advisering is zowel intern als extern. Interne advisering is in Rijswijk belegd bij het team Archeologie en Monumentenzorg, waar nodig ondersteund door externe specialisten, waaronder de medewerkers monumentenzorg van Erfgoed Delft. Door derden op te stellen programma's van eisen en rapportages zullen altijd ter beoordeling en goedkeuring worden voorgelegd aan de medewerkers van het team Archeologie en Monumentenzorg (in overleg met de casemanager; zie ook bijlage 1 wettelijke taken).

Voor monumenten worden inhoudelijke adviezen over vergunningaanvragen voorbereid door de monumentenambtenaar en voor mogelijke aanwezigheid van archeologische waarden door de archeologen van Rijswijk.

Ambitie: het verbinden van de verantwoordelijke partijen, intern en extern, om de belangen van het erfgoed zo goed mogelijk te borgen in de werkprocessen zodat erfgoedwaarden worden onderzocht, benoemd en meegewogen.

Onderzoeken van erfgoed

Het doen van onderzoek is noodzakelijk om de beleidsinstrumenten op te stellen, te actualiseren en toe te passen. Erfgoedwaarden kunnen op het eerste gezicht verborgen zijn, omdat niemand ze nog heeft gezien of herkend. Het vermoeden van de aanwezigheid van erfgoedwaarden is voldoende om het gebouw of de historische, groene aanleg of de bodem ter plaatse van archeologische waarden te moeten onderzoeken om de betekenis ervan te kunnen benoemen.

Om de cultuurhistorische waarden van gebouwen in een gebied te bepalen worden cultuurhistorische inventarisaties en waardestellingen gemaakt zodat het cultureel erfgoed kan worden meegewogen aan het begin van ruimtelijke planvorming. Ook bij vergunningaanvragen voor ingrepen in beschermde monumenten en gebouwen met cultuurhistorische waarden worden de cultuurhistorische, architectuur- en bouwhistorische waarden bepaald.

Daarmee kunnen voorwaarden gesteld worden aan de omgevingsvergunning. Het doel is om aan te geven welke gebouwen of elementen behouden moeten worden, herkenbaar moeten blijven of versterkt kunnen worden en welke elementen mogen verdwijnen.

Ambitie: het zorgvuldig (laten) bepalen en meewegen van de erfgoedwaarden bij voorgenomen wijzigingen of sloop/verstoringsplannen van de gebouwde omgeving van Rijswijk.

Ambitie: het doorlopend actualiseren van de Cultuurhistorische waardenkaart en de Archeologische verwachtings- en beleidskaart. Deze kaarten geven richting aan toekomstige ontwikkelingen. De oude bebouwing van Rijswijk beter in kaart brengen en meenemen zoals (tuinders)woningen en andere vormen van oude bebouwing en structuren. Denk daarbij aan de zone langs de Kastanjewetering (’t Haantje en Sion), langs de Strijpwetering, langs de Spieringswetering en aan weerszijden van de Vliet.

Kantoorgebouw van uitgeverij Sijthoff op het bedrijventerrein Plaspoelpolder. Het werd gebouwd in 1980 en behoort tot het zogenaamde Brutalisme, herkenbaar aan de spiegelende ramen en repeterende betonnen elementen. Het gebouw is tijdens de inventarisatie van naoorlogs erfgoed gewaardeerd als van zeer hoge waarde (monumentaal) en ondergaat momenteel een transformatie.

Borgen van deskundigheid

De monumentenambtenaar van Rijswijk zal nauwe banden onderhouden met externe erfgoedprofessionals, waaronder de medewerkers monumentenzorg van Erfgoed Delft. De meerwaarde van de samenwerking ligt in het brede aanbod aan erfgoedspecialisaties in Delft waaronder bouwhistorie, verduurzamen van monumenten en historisch groen. Collegiaal advies en uitwisseling van kennis, maar ook het uitvoeren van cultuur-, architectuur- en bouwhistorisch onderzoek en waardestelling behoren tot de mogelijkheden. Archeologisch onderzoek blijft onderdeel van het takenpakket van het team Archeologie en Monumentenzorg van de gemeente Rijswijk.

Ambitie: het borgen van deze werkprocessen m.b.t. gebouwde en aangelegde monumenten en gebieden met cultuurhistorische waarden in de samenwerking met de medewerkers monumentenzorg van Erfgoed Delft in een formele samenwerkingsovereenkomst.

Onderzoeksagenda monumenten

Een belangrijk instrument voor het ‘bij de tijd blijven’: het opvullen van kennislacunes en de vergroting van de erfgoedkennis is het opstellen van een onderzoeksagenda voor cultuurhistorisch onderzoek. Dergelijk onderzoek draagt bij aan de kennis van bredere, overkoepelende erfgoedthema’s die belangrijk zijn voor Rijswijk en niet eerder onderwerp van onderzoek en waardering waren. Het toegankelijk en relevant te maken voor een breder publiek, inclusief de integratie van Erfgoedparticipatie volgens het Verdrag van Faro is daarbij leidend.

Op de agenda van de komende acht jaar staan inventarisaties en (vervolg)onderzoeken naar de naoorlogse periode en op de langere termijn naar onderwerpen die tot nu in Rijswijk toe buiten het blikveld zijn gebleven, maar landelijk al eerder zijn opgepakt, zoals kerken, Joods erfgoed, begraafplaatsen en het slavernijverleden. In dergelijke onderzoeken zal worden meegenomen welke instrumenten geschikt zijn voor eventueel behoud of behoud van karakteristieken. Dergelijke thema’s zijn van belang vanwege de maatschappelijke waarde van erfgoed. De Oude Begraafplaats van Rijswijk is een aandachtspunt vanwege de oude én ultramoderne grafmonumenten en de bijzondere historische sfeer en uitstraling.

Ambitie: het ontwikkelen van een onderzoeksagenda , onder meer voor inventarisatieprojecten zoals de begraafplaats Oud-Rijswijk, Joods erfgoed, Kerkenvisie.

Onderzoeksagenda archeologie

Een belangrijk onderdeel van het toekomstig beleid is het actualiseren van de Lokale Onderzoeks Agenda Rijswijk (LOAR), die inspeelt op zowel lokale als bredere onderzoeksvragen binnen de archeologie. Deze dient onder meer als leidraad bij de uitwerking, vraagstelling, interpretatie en rapportage van reeds voltooide opgravingen en is noodzakelijk, mede door voortschrijdend inzicht. De agenda is ook belangrijk als archeologisch kader voor toekomstig onderzoek door de gemeente zelf en door externe partijen die in Rijswijk archeologisch onderzoek gaan doen. Dit onderdeel benadrukt de ambitie om archeologie toegankelijk en relevant te maken voor een breder publiek, inclusief de integratie van Erfgoedparticipatie volgens het Verdrag van Faro. Hierin staat de sociale waarde van erfgoed centraal, met aandacht voor de betrokkenheid en participatie van burgers bij het beheer en de interpretatie van cultureel erfgoed.

De LOAR betreft zowel specifiek Rijswijkse onderzoeksvragen, als onderzoeksvragen die verband houden met de Nationale Onderzoeksagenda (NOA) en de Provinciale Onderzoeksagenda (POA). Een lokale onderzoeksagenda is tevens van belang voor het opstellen van Programma’s van Eisen en speelt mede in op actuele kennis en -onderzoeksaspecten. De LOAR is daarom geen vaste lijst met onderzoeksvragen, maar een agenda met aandachtsgebieden en onderzoeksaspecten, die deels meebeweegt met de actuele stand van onderzoek en voortschrijdende kennis. Wél ligt binnen de gemeente Rijswijk de nadruk op de specifieke archeologische perioden Midden- tot Laat-Neolithicum, de Romeinse tijd, de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd.

Ambitie: het actualiseren en in stand houden van een eigen onderzoeksagenda voor de gemeente Rijswijk - de Lokale Onderzoeks Agenda Rijswijk (LOAR).

Samenwerking met opleidingsinstituten

In het werkveld Archeologie wordt al jaren samengewerkt met opleidingsinstituten en amateurarcheologen. De vrijwilligers helpen bij veldwerk en de uitwerking van de archeologische onderzoeken van de gemeente. De kruisbestuiving met collega-wetenschappers, studenten en amateurarcheologen levert een rijker beeld op van de archeologie van Rijswijk.

Ambitie: het aangaan van nieuwe en in stand houden van bestaande samenwerkingsverbanden met externe partijen waaronder amateurarcheologen en overheden. Voorbeelden zijn de bilaterale samenwerking met de Universiteit Leiden en de Hogeschool Saxion, door de inzet van studenten op gemeentelijke onderzoeksprojecten in het kader van stage.

Archeologische studies worden gedeeld op verschillende manieren, bij voorbeeld in de Rijswijkse Archeologische Rapporten.

Monumenten en duurzaamheid

De gemeente Rijswijk wil verduurzaming van monumenten stimuleren in het kader van de energietransitie. Wij zoeken de balans tussen het behoud van cultureel erfgoed en het toepassen van moderne duurzaamheidsmaatregelen. Ook herbestemming van historische gebouwen draagt bij aan duurzaam gebruik van materialen en energie.

Voor beschermde monumenten geldt dat de Rijksoverheid in 2030 een gemiddelde CO2-reductie wil bereiken van 40% en in 2040 van 60%. Ook monumenten kunnen door middel van energiebesparende maatregelen duurzamer worden gemaakt. Wat er wel en niet kan is afhankelijk van de unieke waarde van het gebouw, de technische staat en het belang voor de omgeving. Sommige maatregelen zijn niet geschikt voor historische gebouwen; andere wel. Het kan voorkomen dat de historische waarden zwaarder wegen dan het belang van duurzaamheid, maar dit is lang niet altijd het geval. Het is hoe dan ook belangrijk dat er energie wordt bespaard en opgewekt voor het behoud van erfgoed op de lange termijn.

Ambitie: het adviseren over het verduurzamen van monumenten stimuleren, zonder de monumentale waarden onnodig aan te tasten.

Uitwisseling van kennis en expertise

Om vanuit de erfgoedwaarden aansluiting te vinden bij opgaven van verduurzaming en energietransitie wordt kennisuitwisseling gezocht en gestimuleerd. De gemeente streeft naar samenwerking met de deskundige op het terrein van duurzaamheid van Erfgoed Delft.

Verduurzaming van monumenten is maatwerk. Er is nog veel onduidelijk over welke maatregelen in welke situaties de beste oplossing bieden. Bovendien is de benodigde kennis en expertise over producten en diensten nog in ontwikkeling. Erfgoedinstellingen en energiecoaches bouwen kennis op en kunnen behulpzaam zijn bij verduurzamingsvraagstukken. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, het Provinciaal Steunpunt Monumenten Zuid-Holland en diverse gespecialiseerde websites geven advies over de verduurzaming van monumenten. Ook is er een Routekaart Verduurzaming Monumenten waarin organisaties uit de monumentensector de krachten hebben gebundeld (www.duurzaamerfgoed.nl).

Ambitie: het opbouwen, delen en toepassen van kennis over de verduurzaming van monumenten en het uitbreiden en versterken van het netwerk.

De Erfgoednota bestaat uit vier hoofdstukken:

• 1.

  Als erfgoed kon spreken: over het erfgoed van Rijswijk

• 2.

  Maatschappelijke waarde: over de erfgoedpartners in Rijswijk en de toegankelijkheid van informatie over het erfgoed

• 3.

  Erfgoed en stadsontwikkeling: over de Omgevingswet en de inbedding van het erfgoed in de ontwikkeling van de stad

• 4.

  Monumenten en duurzaamheid: over de verduurzaming van monumenten

De Erfgoednota bestrijkt een periode van acht jaar. Bij de uitvoering van het beleid zal het zwaartepunt liggen op het voldoen aan de wettelijke taken en het op orde brengen van de basis. Het wegwerken van achterstanden en het borgen van het erfgoedwerk in de organisatie hebben prioriteit. Deze prioriteiten zijn voorwaarde scheppend voor het naar behoren kunnen uitvoeren van de inhoudelijke advisering ten dienste van de vergunningverlening en planontwikkeling. Daar waar de gemeente meer wil doen - de echte ambities van Rijswijk - zal jaarlijks een keuze worden gemaakt die wordt meegenomen in de jaarlijkse begroting. De keuze voor de eerste anderhalf jaar betreft het uitrollen van het aanwijzingsbeleid voor de naoorlogse periode en het beschermingsregime van stedenbouwkundige- en groenstructuren.

De ambities van de gemeente Rijswijk zullen de komende jaren gefaseerd worden uitgevoerd volgens een jaarlijks op te stellen uitvoeringsplan. Daarbij zullen ook begrotingsvoorstellen worden gedaan.

Samengevat gaat het om de volgende uitgangspunten en ambities van de gemeente Rijswijk:

• 1.

  Basistaken op orde brengen en voortzetten bestaand beleid cluster Archeologie & Monumentenzorg

  • •

    Erfgoedwaarden (archeologie, monumenten, cultuurhistorie) meewegen bij omgevingsvergunningen en in ruimtelijke plannen

  • •

    Cultuurhistorische onderzoeken (laten) uitvoeren om monumentale waarden te bepalen en inventariserend archeologisch verkennend onderzoek zoals bureau- en booronderzoek; incidenteel opgravingen (laten) uitvoeren

  • •

    Overnemen en actualiseren van het beschermingsregime van de bestemmingsplannen en erfgoed borgen in het Omgevingsplan

• 2.

  Borgen van de taken archeologie en monumentenzorg in de organisatie

  • •

    Borgen van deskundige advisering en inhoudelijke voorbereiding archeologie- en monumentenkwesties intern (advies aan taakvelden Vergunningen, Ruimte, aan het bestuur en aan de Adviescommissie omgevingskwaliteit) en extern (monumentenadvies aan burgers, eigenaren, marktpartijen, voorlichtingstaken en advies planontwikkeling)

  • •

    Jaarlijks uitvoeringsplan opstellen, beleid evalueren en actualiseren

  • •

    Samenwerking met het taakveld Monumenten van Erfgoed Delft intensiveren en formaliseren voor zwaardere inhoudelijke advisering, onderzoek en dergelijke; samenwerking met externe erfgoedprofessionals indien nodig; aansturen en toezicht houden

  • •

    Blijvend actualiseren erfgoedregister, archeologische beleids- en verwachtingenkaart, cultuurhistorische waardenkaart en verwachtingenkaart naoorlogs erfgoed

• 3.

  Wegwerken achterstanden en actualisering

  • •

    Bijwerken verslaglegging archeologie en moderniseren en uitbreiden van het depot

  • •

    Bijwerken redengevende omschrijvingen monumenten, erfgoedregister en monumenten- en kennisdossiers

  • •

    Coördineren verbeterde openbare toegang en doorzoekbaarheid erfgoedregister, redengevende omschrijvingen, beeldbank en bouwtekeningen

  • •

    Actualiseren en uitbreiden erfgoedinformatie online

  • •

    Vormgeven van de erfgoedparticipatie in Rijswijk, zowel met de erfgoedpartners als met de Rijswijkers breed

• 4.

  Aanwijsbeleid

• •

  Aanwijsprogramma naoorlogs erfgoed uitrollen. Inventarisatie en waardering naoorlogse architectuur, groenstructuren en stedenbouw (rapport Linda Driesen, Quickscan Wederopbouw en Post-65 1945-1990 Gemeente Rijswijk, juni 2024) en nader onderzoek ten behoeve van selectie en beschermingsregime, waaronder aanwijzen van naoorlogse monumenten

• •

  Aanwijsprocedure Bunkercomplex Overvoorde tot rijks- of gemeentelijk monument

• •

  Incidenteel aanwijzen van erfgoed dat nog geen status heeft gekregen, maar wel op een shortlist staat van objecten of structuren met hoog monumentale waarden (b.v. stads- en dorpsgezichten)

Titel: Erfgoednota Rijswijk 2024-2032. Gezichten om van te houden

Gemeente Rijswijk

Domein Ruimtelijke ontwikkelingen

Team Vergunningen, Archeologie en Monumentenzorg

Cluster Archeologie en Monumentenzorg

Postadres: Postbus 5305 – 2280 HH Rijswijk

Bezoekadres: Generaal Spoorlaan 2 – 2283 GM Rijswijk

Email: stadhuis@rijswijk.nl

© Gemeente Rijswijk 2024

Foto voorpagina: Het Oorlogsmonument met rechthoekige vijver in het park van de voormalige buitenplaats Hofrust waar de gevallenen van de Tweede Wereldoorlog worden herdacht.

Foto’s: B.M. Laan tenzij anders vermeld.