Kerkenvisie Oisterwijk

Kerken speelden en spelen een belangrijke rol in de kernen van onze gemeente. Ze hebben niet alleen een religieuze functie, ze zijn vaak beeldbepalend in de kernen en vervullen veelal een maatschappelijke rol. Voor sommigen roepen ze herinneringen op of zijn een vertrouwde plek in het dorp.

De kerken worden niet meer zo intensief gebruikt als vroeger. De kerken zijn groot en kostbaar in onderhoud. Bovendien worden de kerken door een steeds kleiner aantal vrijwilligers onderhouden. We willen dat deze bijzondere gebouwen van betekenis kunnen blijven voor de inwoners van de gemeente Oisterwijk. Dit heeft geresulteerd in dit document wat we Kerkenvisie noemen. Samen met belanghebbenden hebben we de afgelopen periode nagedacht over het religieus erfgoed van de gemeente. We hebben inzicht verworven in het reilen en zeilen van de actieve geloofsgemeenschappen en de mogelijkheden en wensen ten aanzien van het religieus erfgoed zijn onderzocht. Door dit proces samen te hebben doorlopen is het bij toekomstige ontwikkelingen gemakkelijker om met elkaar in gesprek te gaan over de toekomst van de kerken en het religieus erfgoed van de gemeente.

1.1 Wat is een kerkenvisie?

Het Nederlands religieus erfgoed is ongekend rijk en kan rekenen op draagvlak bij een breed publiek. Monumentale kerken, kloosters en hun interieurs worden gewaardeerd door jong en oud, en ongeacht of men zelf te kerke gaat of niet. Het afnemende aantal religieuzen zet het voortbestaan van veel kerken en kloosters echter onder druk. Met als gevolg dat een groot aantal voor de eredienst gesloten wordt, wordt herbestemd of dat soms verkrotting plaats vindt of zelfs sloop dreigt. Gelukkig zijn er ook positieve geluiden. Zo ontstaan nieuwe geloofsgenootschappen, groeit de aandacht voor het belang van de kerkgebouwen, met hun vaak prachtige interieurs en verhalen en bieden de gebouwen mogelijk oplossing voor hedendaagse ruimtelijke opgaven of in de vraag naar beschikbare ruimte. Het sluiten van kerkgebouwen voor de oorspronkelijke functie betekent dus niet per definitie het verlies van het gebouw en zijn bijzondere interieur. Nederland koestert zijn kerken en kloosters in toenemende mate. Inmiddels kennen we een lange traditie, waarin zorgvuldige en liefdevolle oplossingen worden gevonden voor meervoudig gebruik en hergebruik. 1

De verwachting is dat veel kerkgebouwen de komende jaren hun religieuze functie zullen verliezen. Om kerkeigenaren die door willen als kerk of die hun gebouw juist een nieuwe functie willen geven te steunen, is op initiatief van toenmalig minister van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen Ingrid van Engelshoven eind 2018 de ‘Nationale Kerkenaanpak’ in het leven geroepen: een samenwerking tussen de kerken, provincies, gemeenten en erfgoedorganisaties. Vanuit het programma ‘Toekomst Religieus Erfgoed’ maakten zij mogelijk dat er per gemeente tijdig nagedacht wordt over alle kerkgebouwen in die gemeente. Vanuit dit programma, dat liep van 2019 -2021, was het mogelijk om geld aan te vragen en zo extra aandacht aan religieus erfgoed te geven.2 Het rijk stelde via decentralisatie uitkeringen geld beschikbaar aan gemeenten. De hoogte van het bedrag werd bepaald door het aantal gebouwen dat functioneel is ontworpen voor een religieuze functie, binnen de gemeentegrenzen. Een gemeente die tussen de 1 en 20 kerkgebouwen heeft krijgt 25.000 euro, een gemeente die tussen de 20 en 40 kerkgebouwen heeft 50.000 euro en een gemeente die meer dan 40 kerkgebouwen heeft 75.000 euro.

Figuur 1: Beeld Dialoog Kerkenvisie RCE

November 2023 is een vervolg voor het programma Toekomst Religieus Erfgoed ondertekend. Hiervoor is er in 2023 en 2024 jaarlijks € 400.000 beschikbaar gesteld voor maatschappelijke opgaven rondom verduurzaming, sociaal-maatschappelijke vraagstukken, transformatieruimte en de financiële consequenties voor gebedshuizen.3 Een kerkenvisie is een strategische visie op de toekomst van kerkgebouwen. Het opstellen van zo’n kerkenvisie gebeurt in dialoog tussen de gemeente, kerkeigenaren, inwoners, erfgoedorganisaties en/of erfgoedgemeenschappen. Het gaat dan over álle kerkgebouwen in die gemeente: monumentaal en niet-monumentaal, nieuw en oud, ongeacht denominatie.4 Een kerkenvisie kan gaan over álle religieuze gebouwen binnen een gemeente; over christelijke kerken, synagogen, moskeeën en tempels. Het is aan de partijen zelf om te bepalen of in de kerkenvisie ook ander religieus erfgoed (kloosters, kapellen, begraafplaatsen) wordt meegenomen.

Het gaat dus over de functies van kerkgebouwen in de toekomst. Welke gebouwen blijven als kerk fungeren, welke kerkgebouwen worden geschikt gemaakt voor nevengebruik en welke gebouwen worden gesloten voor de eredienst en krijgen een andere functie? Maar het kan ook gaan over de wijze waarop men met elkaar het gesprek aangaat als er kerken gesloten of verkocht worden. De kerkenvisie is vormvrij, dat betekent dat er geen format is waar het aan moet voldoen. In elke gemeente zijn er andere uitdagingen en behoeften. Op basis van wat er nodig en wenselijk is kan het proces van het opstellen van een kerkenvisie worden aangepast. Door met elkaar in gesprek te gaan kunnen diverse wensen en belangen worden meegenomen. Dat kan leiden tot het ontstaan van nieuwe (erfgoed)gemeenschappen en genereert extra aandacht voor het belang van kerkgebouwen.

Figuur 2: Beeld Kerkenvisie kan verschillende doelen hebben RCE

1.2 Een kerkenvisie voor de gemeente Oisterwijk

De gemeente Oisterwijk kent een rijk religieus erfgoed verleden. De kerken spelen een belangrijke rol in de gemeente. Ze hebben niet alleen een religieuze functie, ze zijn vaak beeldbepalend, roepen herinneringen op of vervullen een maatschappelijke rol in het dorp. De gemeente Oisterwijk heeft in de Erfgoedvisie 2021- 2026 het religieus erfgoed als een van de kernprojecten genoemd, met het project Kerkenvisie voor de gemeente Oisterwijk is hier invulling aan gegeven.

1.3 Doelen en ambitie

Het belangrijkste overkoepelende doel voor het opstellen van de kerkenvisie is om samen de koers voor de toekomst van het religieus erfgoed te bepalen. Per gemeente zijn er verschillende doelen en ambities, door de gemeente Oisterwijk zijn er gedurende het inventarisatie traject twee hoofddoelen geformuleerd:

• 1.

  In beeld brengen van het religieus erfgoed

Het opstellen van kerkenpaspoorten en het verzamelen van informatie voor de kaartlaag religieus erfgoed binnen de cultuurhistorische waardenkaart.

• 2.

  Investeren in relaties

Het onderzoeken wat de kerkgemeenschappen en de gemeente voor elkaar kunnen betekenen ten aanzien van voortgezet religieus gebruik.

Figuur 3: Beeld over de kerk als drie-eenheid

De kerk staat voor meer dan religie, het is een belangrijke plek voor de gemeenschap. Want kerken zijn van oudsher prachtige ontmoetingsplekken. Een gebouw waar je samenkomt om geloof te belijden, waar vooraanstaande burgers werden begraven, waar werd gerouwd, gevierd en gezongen. Kerken zijn verweven met belangrijke gebeurtenissen, herinneringen en levens van mensen: ze representeren een deel van hun persoonlijke geschiedenis en de geschiedenis van het dorp. De kerken bepalen mede hierom mee aan de identiteit van de gemeente. Dat geldt ook zeker voor de kerken van de dorpen in de gemeente Oisterwijk, zij zijn prominent aanwezig en bepalend voor de dorpsgezichten. De dorpen hebben, op Heukelom na, allen een katholieke kerk en een begraafplaats. Ook is er een Protestantse kerk in de gemeente Oisterwijk. De kerken zijn niet het enige religieuze erfgoed van de gemeente, naast de zes kerken zijn er ook (voormalige) kloosters, verschillende begraafplaatsen, veldkapellen, pastoriegebouwen, pastoorpaadjes en een breviertuin. Deze objecten, elementen en plekken hebben allemaal een min of meer religieuze oorsprong en/of relatie.

Figuur 4: Beeld van ontwikkelgeschiedenis van de kerkgebouwen in de gemeente Oisterwijk

Kerken, kloosters, kapellen, pastorieën, pastoorpaadjes en een breviertuin

De kerken en de geloofsgemeenschappen zijn verweven met het Brabantse dorpsleven. Een rijke geschiedenis van bedevaarten, processies en gildefeesten is verbonden met deze gebouwen. In de uitwerking van de kerken is per dorpskern hier aandacht aan besteed en wordt steeds teruggekoppeld wat de betekenis is van de kerkgeschiedenis voor de ontwikkeling en identiteit van elke kern. Onderstaande afbeelding is gemaakt om een beeld te schetsen van de bouwgeschiedenis van de kerken in de verschillende dorpen van de gemeente.

De oplettende lezer merkt op dat de eerste kerk van Haaren ontbreekt in deze tijdlijn en ook de Marcuskerk die van 1964 tot 1993 aan de Icarusstraat stond en in functie was, staat er niet op. De Marcuskerk is inmiddels gesloopt. De toren van de voormalige middeleeuwse Sint Lambertuskerk staat nog steeds fier overeind. Deze kerk is sinds 1648 niet meer gebruikt. Na het verbod op het houden van een openbare eredienst door de katholieken werd de kerk niet meer onderhouden en het middenschip stortte dan ook in 1780 ineen. Omstreeks 1825 is de kerk gesloopt. In deze periode ‘kerkten’ de katholieken in een schuurkerk. Pas in 1856 verrees er een nieuwe Heilige Lambertuskerk. Deze kerk is gebouwd op een andere plek in het nieuwe centrum van Haaren. Een andere bijzondere locatie in Haaren is kapel Haarendael op het terrein van het voormalige grootseminarie. De kapel is bij de brand in 2019 gespaard gebleven en krijgt een nieuwe functie bij de herbestemming van het complex. Uit deze voorbeelden blijkt, ons religieus erfgoed zit in het collectieve geheugen.5

2.1 Verhaallijn Religieus Oisterwijk

Voor de Erfgoedvisie zijn verhaallijnen ontwikkeld. Onder verhaallijn verstaan wij een concept, waarmee de geschiedenis van het gebied wordt gebruikt om de toekomst vorm te geven en onderscheidend op de kaart te zetten. De verhaallijnen verbeelden op deze manier de identiteit van de gemeente. De verhaallijnen kunnen een actieve rol spelen bij de ontwikkeling van een gebied en richting geven aan de te maken keuzes en kunnen worden ingezet als middel om in gesprek te gaan over de identiteit van de plek met inwoners, ondernemers en de politiek. De identiteit van de gemeente wordt door een thematische benadering toegankelijk en herkenbaar gemaakt. Dit maakt het mogelijk om de aanwezige kwaliteiten te koesteren en versterken maken een vertaling naar een projectmatige aanpak makkelijk mogelijk. De verhaallijnen voor de gemeente Oisterwijk zijn:

• •

  Bevochten Oisterwijk

• •

  Natuurlijk Oisterwijk

• •

  Strategisch Oisterwijk

• •

  Religieus Oisterwijk

• •

  Agrarisch Oisterwijk

• •

  Ambachtelijk & Ondernemend Oisterwijk

2.2 Afbakening

De Kerkenvisie is vormvrij en ook de afbakeningen en definitiebepaling van wat onder het religieus erfgoed valt wat betrokken wordt bij de visie mag de gemeente zelf bepalen. De gemeente Oisterwijk heeft ervoor gekozen om de kerkgebouwen centraal te zetten. Van de zes kerken, zijn vijf kerken in religieus gebruik. Deze kerken zijn in eigendom van twee verschillende denominaties: de Sint Jozef Parochie en de Protestantse Gemeente Oisterwijk. Één kerk is herbestemd en heeft sinds 2017 een maatschappelijke functie.

Voor de afbakening van het religieuze erfgoed voor deze kerkenvisie staan de gebouwen in religieuze functie dus centraal.Dit betreft de volgende kerken:

• •

  St. Joanneskerk (De Lind 52, Oisterwijk)

• •

  St. Petrus Bandenkerk (Kerkplein 1, Oisterwijk)

• •

  Lodewijkskerkje (Kerkstraat 64, Oisterwijk)

• •

  St. Jans onthoofdingkerk (Kerkstraat 9, Moergestel)

• •

  H. Lambertuskerk (Monseigneur Bekkersplein 4, Haaren)

De Levenskerk aan de Le Sage Ten Broekstraat 2 in Oisterwijk is onttrokken aan de eredienst maar nog wel in eigendom van de Sint Jozef Parochie. De kerk wordt verhuurd aan Sport- en Zorgatelier WYzorg. De kerk is herbestemd, maar heeft wel een eigen kerkenpaspoort.

Daarnaast is ook de Stichting Joodse begraafplaats Oisterwijk een gesprekspartner in deze Kerkenvisie:

• •

  Joodse begraafplaats (Hondsbergselaan ong., Oisterwijk)

Hoe gaan we dan om met het andere religieus erfgoed? De kloosters worden meegenomen als panden bij de inventarisatie voor de kaartlaag religieus erfgoed. Kapellen, beelden en begraafplaatsen, pastorieën en paadjes worden op de cultuurhistorische waardenkaart gezet. Deze brengen we dus in beeld en zetten we op de kaart!

Afbeelding 4: Sint Jans Onthoofdingkerk in Moergestel

Afbeelding 5: De Joodse begraafplaats net buiten Oisterwijk

Figuur 5: Uitsnede van een overzichtskaart van de gemeente Oisterwijk in de dorpskerken Oisterwijk, Haaren en Moergestel. De gebouwen die op de kaart zijn aangegeven zijn opgericht met als doel deze te gebruiken voor een religieuze functie. Niet alle gebouwen op de kaart zijn op het moment van het opstellen van deze visie nog in gebruik als kerk.

2.3 Erfgoedwaarden in beeld

Als onderdeel van de inventarisatie van het religieus erfgoed van Oisterwijk zijn zogenaamde ‘Kerkenpaspoorten en één Begraafplaatspaspoort opgesteld. Deze paspoorten geeft in één oogopslag de belangrijkste informatie over het kerkgebouw en begraafplaats weer. Het paspoort geeft inzicht in feitelijke informatie, zoals de architect, bouwjaar, bijzonderheden qua interieur, exterieur, restauraties en bijzondere gebeurtenissen die in het gebouw hebben plaatsgevonden. The Missing Link heeft het paspoort opgesteld op basis van archiefonderzoek. Het is goed dat op deze manier van elke kerk in de gemeente en van de Joodse Begraafplaats nu een document met de belangrijkste feiten en bijzonderheden beschikbaar is.

Op deze manier beschikt de gemeente Oisterwijk over een basisdocument van elke kerk. De Kerkenpaspoorten zijn als bijlage [nummer] van dit document te raadplegen. Een bijzondere toevoeging aan deze paspoorten zijn de QR codes. Voor de Open Monumentendag 2022 maakte Oisterwijk in Beeld van alle objecten een kort overzicht van de geschiedenis in korte filmpjes. De filmpjes die beschikbaar zijn over de kerken zijn nu ook raadpleegbaar via de kerkenpaspoorten.

Afbeelding 6: Voorbeeld Kerkenpaspoort van de St. Petrus Bandenkerk in Oisterwijk.

Afbeelding 7: Voorbeeld Kerkenpaspoort van het Lodewijkskerkje in Oisterwijk

Een belangrijk doel van de kerkenvisie is het starten van de dialoog. Erfgoedzorg is een gedeelde verantwoordelijkheid. De gemeente Oisterwijk wilde graag samen met de kerkeigenaren, de geloofsgemeenschappen, de erfgoedorganisaties én de inwoners van de gemeente Oisterwijk in gesprek. Zo kon er tijdens het participatieproces draagvlak worden gecreëerd voor de visie op het toekomstig gebruik van de kerkgebouwen en begraafplaats in Oisterwijk, Haaren en Moergestel.

3.1 Verkennende gesprekken kerkbesturen en Joodse begraafplaats

Als start van het kerkenvisie traject is tijdens startgesprekken kennisgemaakt met de kerkeigenaren. Ten behoeve van een nul-meting zijn het huidig gebruik, mogelijk toekomstige ontwikkelingen en de wensen en behoeften van de kerkeigenaren in beeld gebracht. Er zijn gesprekken gevoerd met bestuursleden van de St. Jozef Parochie en bestuursleden van de PKN Oisterwijk, de Stichting Behoud Joodse begraafplaats en de werkgroep Team Joanneskerk Open. Uit deze gesprekken en bijeenkomsten zijn verschillende belangen, wensen en behoeften gekomen die richting geven aan de Kerkenvisie.

Het parochiebestuur gaf in eerste instantie aan eigenlijk geen behoefte te hebben aan een Kerkenvisie en een Kerkenvisietraject omdat zij zelf een lange termijnvisie heeft opgesteld. De kerken zijn in zeer goede staat en ook gaat het goed met de geloofsgemeenschappen. Tegen de landelijke trend in is er in Oisterwijk geen sprake van leegloop van de kerken of financiële problemen die het voortbestaan in gevaar brengen. Er zijn dagelijks missen, het kerkbezoek is goed tot redelijk goed, er zijn veel activiteiten en veel vrijwilligers actief. De Sint Jozefparochie is één van de meest actieve parochies van Brabant: het toekomstperspectief is dus zeer goed!

De bestuursleden van de PKN Oisterwijk zijn hard aan het werk om het Lodewijkskerkje en de exploitatiestichting De Voorhof zo toekomstbestendig mogelijk te organiseren. Een belangrijk doel is om het kerkgebouw, de naastgelegen diaconiehuisjes en de begraafplaats als eenheid en complex bij elkaar te houden. De geloofsgemeenschap vergrijst wel, 40 % van de leden is 70-plusser dus nieuwe instroom van jongeren is een aandachtspunt. Het toekomstperspectief van de kerkelijke gemeente is best goed en het bestuur kan over een termijn van 10 tot 15 jaar vooruitkijken.

De Stichting Behoud Joodse Begraafplaats is actief met het onderhoud en beheer van de begraafplaats. Ze hebben vrijwel geen inkomsten, op de bijdragen voor rondleiding na en zijn noodzakelijkerwijs heel inventief geworden in het werven van fondsen om de kosten te kunnen opbrengen. De stichting zet zich actief in voor educatie en kennisverwerving over de begraafplaats. Ook is er aandacht voor kennisoverdracht regionaal en landelijk.

Uit deze verkennende gesprekken zijn de volgende aandachtspunten naar voren gekomen:

Uit de verkennende gesprekken is gebleken dat de wensen en behoeften van de kerkbesturen en het stichtingsbestuur veel meer op relatie met de gemeente Oisterwijk zit en de verbinding met de ambtelijke organisatie. Omdat ook de toekomstverwachting voor de geloofsgemeenschappen (tegen de landelijke trend in) eigenlijk heel positief is van de twee denominaties, is er na de eerste fase voor gekozen om de voorgenomen participatiebijeenkomst met de belanghebbenden en inwoners, in de vorm van een dialooggesprek over opgaven en wensen voor de toekomst, niet door te laten gaan. In plaats daarvan is er vooral ingezet op de gesignaleerde aandachtspunten.

3.2 Werksessie beleidsadviseurs gemeente Oisterwijk

Om de uitvoerbaarheid van de kerkenvisie te stimuleren is het belangrijk is om het religieuze erfgoed integraal in te bedden in de ambtelijke organisatie. We zijn daarom aan de slag gegaan met ambtenaren van de Teams Fysieke Leefomgeving, Bedrijfsvoering, Economie, Recreatie & Toerisme, Inwonersparticipatie Organisatie en Advies en Samenleving Beleid en Regie. Het bleek dat de kerken en het religieus erfgoed al best zijn verweven in het dagelijks werk. Samen is er in kaart gebracht wat de raakvlakken zijn vanuit de verschillende beleidsdomeinen met erfgoedopgaven en ontwikkelingen rondom de kerken.

Daarnaast is er verkend wat de gewenste rol is van de gemeente Oisterwijk bij het traject van de kerkenvisie. De rol van de gemeente lijkt in eerste instantie een oneigenlijke rol, in Nederland is er immers een scheiding van kerk en staat. Maar het belang van het behoud van het lokale cultureel erfgoed en de bakens van de dorpen en herkenningspunten in het landschap maken dat het naast de wettelijke taken van monumentenzorg ook om een groter goed gaat. Er komen heel veel zaken samen bij de kerken en de kerk en de dorpsgemeenschappen hieromheen. Het uitgangspunt is om gebouwen te behouden, maar er moet per casus inhoudelijk verkend worden wat mogelijk is. Beschermen is erg belangrijk, maar we moeten wel in ontwikkeling blijven om met de tijd mee te kunnen gaan. Als gemeente kan je dit stimuleren en ondersteunen. Dit kan bijvoorbeeld een door de omgevingsdialoog over een herontwikkeling te faciliteren, waarbij de gemeente een verbindende en aanjagende rol aanneemt. Kerkbesturen zullen zelf aankloppen bij de gemeente als zij zover zijn. Er zijn ook al goede voorbeelden in de gemeente waar we van hebben geleerd, bijvoorbeeld de herbestemming van de Levenskerk. Ook bij de omgevingsdialoog over de herontwikkeling van het Monseigneur Bekkersplein in Haaren kwam de Lambertuskerk goed in beeld.

Afbeelding 8: Impressie van de werksessie.

3.3 Gesprek werkgroep Team Joanneskerk Open

De Joanneskerk heeft een roerige periode achter de rug. Na een onverwachte voorgenomen sluiting van de kerk in 2021 heeft een groep parochianen zich verenigd in de werkgroep Team Joanneskerk Open en maakt zich sterk voor het blijven houden van diensten in deze kerk. De kerk blijft voorlopig open en kan gebruikt worden voor de eredienst. Om de groep Joanneskerk Open een stem te geven in het Kerkenvisie traject is er ook een gesprek gevoerd met leden van deze groep. Er is gesproken over de geloofsgemeenschap en het gebruik van de kerk. Ook kwam de betekenis van de kerk voor deze actieve leden aan bod. Dit resulteerde in mooie overwegingen:

3.4 Werksessie Religieus Erfgoedkaart

De gemeente Oisterwijk is, parallel aan het Kerkenvisie traject, bezig met het updaten van de Cultuurhistorische kaart (laatste conceptversie is uit 2021). Als aanvulling hierop heeft The Missing Link een religieuze kaartlaag toegevoegd, als onderdeel van de kerkenvisie.

Het monumentale religieus erfgoed was al reeds in kaart gebracht. Er is hiervoor een werksessie georganiseerd om de kaartlaag religieus erfgoed aan te vullen.

Met een rijk gezelschap van inwoners, waaronder leden van heemkundekring De Kleine Meijerij, Erfgoed Moergestel, de Joodse begraafplaats, de Monumentencommissie van de gemeente Oisterwijk en andere betrokken en erfgoedliefhebbers is er gewerkt aan het in kaart brengen van bijzondere plekken van betekenis op het gebied van het religieuze erfgoed.

De groep is druk bezig geweest met het delen van verhalen. De gemeente Oisterwijk heeft een rijk religieus verleden, waarvan een groot deel al verloren is gegaan. Erg waardevol van de sessie is dat veel van dit verborgen verleden is opgehaald en geprikt op de kaart. Denk hierbij aan de kerk-, kapel- en pastoorpaadjes, markante personen die een belangrijke rol hebben gespeeld in het religieus verleden van de gemeente en de oorsprong van straatnamen. Tot op de dag van vandaag zijn veel kapelletjes bewaard gebleven. Maar vele liggen verborgen op voormalige buitenplaatsen of zijn opgegaan in de nieuwe bestemmingen. Door de verhalen en plekken te delen kunnen ze weer onderdeel worden van toekomstige ontwikkelingen en kunnen verhalen doorverteld worden.

De opbrengst van de werksessie zijn verwerkt in de Cultuurhistorische waardenkaart van de gemeente Oisterwijk als Religieuze Erfgoed kaartlaag.

Afbeelding 10: Impressie van de werksessie.

4.1 Visie op Religieus Erfgoed

Oisterwijk heeft een rijk religieus verleden. Enkele kerken en kloosters hebben in de loop der jaren hun oorspronkelijke functie verloren. Omdat ze belangrijke identiteitsdragers zijn van het verhaal van Oisterwijk is het belangrijk te onderzoeken hoe de kerken en kloosters als blijvende bakens kunnen blijven bestaan. Om het religieuze erfgoed van de gemeente goed in beeld te krijgen gaan we uit van een brede definitie waar bijvoorbeeld ook de kapellen en begraafplaatsen van verschillende denominaties onder vallen. De gemeente vindt het belangrijk dat het religieus erfgoed behouden blijft en stimuleert gebruik, goed onderhoud en toekomstbestendigheid van het religieus erfgoed. Daarnaast stelt de beschikbare informatie over het aanwezige religieuze erfgoed beschikbaar in de vorm van een digitale kaartlaag en houdt deze actueel. Bij ontwikkelingen in het ruimtelijk domein stimuleert de gemeente een erfgoedinclusieve ontwikkeling en heeft een positieve grondhouding in het zoeken naar alternatieve gebruiksmogelijkheden.

4.2 Rol van de gemeente

De rol van de gemeente lijkt in eerste instantie een oneigenlijke rol, in Nederland is er immers een scheiding van kerk en staat. Maar het belang van het behoud van het lokale cultureel erfgoed en de bakens van de dorpen en herkenningspunten in het landschap maken dat het naast de wettelijke taken van monumentenzorg ook om een groter goed gaat. Er komen heel veel zaken samen bij de kerken en de kerk en dorpsgemeenschappen hieromheen. Er zijn verschillende mogelijkheden om je als gemeente te positioneren. Is het belangrijkste doel bescherming of streeft de gemeente meer een integrale aanpak na? Wil de gemeente veel reguleren of juist reageren en meebewegen met initiatieven? Meer of minder proactief, en men wil meer of minder sturend zijn richting de gewenste uitkomsten. De ‘keuze’ voor een rol en het bijbehorende sturingsmogelijkheden wordt medebepaald door de cultuur en werkwijze binnen een gemeente, de beschikbare ambtelijke capaciteit en het eigen organiserend vermogen. Daarnaast is ook de politieke keuze van het bestuur (college en raad) ten aanzien van religieus erfgoed bepalend. Ziet het bestuur het belang van het religieus erfgoed voor de eigen gemeente en wenst men daar een actieve rol in te vervullen? Of beschouwt men kerkgebouwen vooral als particulier vastgoed waarbij de markt z’n werking moet doen? Een meer sturende rol met de visie op hoe een gemeente wenst te opereren, hoe de marktontwikkeling is binnen de gemeente (is er meer vraag naar ruimte dan aanbod, of andersom) en de openheid van eigenaren om met elkaar nieuwe invullingen te onderzoeken.

De gemeente ziet het als haar taak om, indien de vraag zich voordoet, een andere invulling van de gebouwen mogelijk te maken in het ruimtelijk beleid. Dit geldt ook voor het religieus erfgoed, waarbij de waarden behouden kunnen blijven. Als gemeente kan je dit stimuleren en ondersteunen bijvoorbeeld door de omgevingsdialoog over een herontwikkeling van religieus erfgoed te faciliteren. Dit kan bijvoorbeeld aan een overlegtafel waar de gemeente een verbindende en stimulerende rol aanneemt waarbij behoud van het erfgoed een belangrijke factor is.

De gesprekken met de kerkeigenaren, de Stichting Behoud Joodse Begraafplaats, de werksessie met beleidsadviseurs van de gemeente, Team Joanneskerk Open en de bijeenkomst voor de religieus erfgoedkaart met heemkundigen en lokale betrokken, hebben tezamen inzicht gegeven in de belangrijkste behoeften en thema’s:

• •

  Behoefte aan een vast contactpersoon

• •

  Behoefte aan intensiveren relatie met de gemeente

• •

  Toegankelijkheid en bereikbaarheid van de kerken, thema mobiliteit en parkeren

• •

  Omgang met groen rond het religieus erfgoed

• •

  Vragen rond mogelijkheden bestemmingsplan, gebruik en exploitatie

• •

  Verduurzaming van kerkgebouwen en bijgebouwen

• •

  Bijdrage gemeente aan initiatieven en ondersteuning vrijwilligers

• •

  Thema erfgoed en veiligheid rondom de Joodse begraafplaats

Deze inzichten zijn vertaald naar aanbevelingen voor een uitvoeringsagenda. Het is belangrijk om te zorgen dat de (project)ideeën en ambities uit de visie ook daadwerkelijk worden uitgevoerd. Hieronder volgen vijf aanbevelingslijnen om het verankeren van de visie mogelijk te maken.

5.1 Vijf aanbevelingslijnen

De aanbevelingen hebben we vormgegeven volgens 5 lijnen. Soms zijn dit aanbevelingen voor de gemeente, soms voor de kerkbesturen en soms voor hen beiden. De lijnen zijn hieronder benoemd en daarna worden ze toegelicht.

Continueer de dialoog over het gebruik en de toekomst van de kerkgebouwen.

• •

  Vast contactpersoon

Gemeente ➔ Tijdens de gesprekken met de kerkbesturen is naar boven gekomen dat het soms erg zoeken is naar de juiste ingang en wordt een goed loket gemist. Er spelen vaak veel verschillende thema’s en het is dan fijn om één aanspreekpunt te hebben. Oisterwijk heeft sinds juni 2023 twee wijkregisseurs: “Wij denken mee, geven tips over eventuele subsidies, gaan naast de inwoners staan en niet er tegenover. Helaas hebben inwoners dat gevoel nog wel eens. Dat gevoel willen we wegnemen. Niet door dingen over te nemen of overal ja op te zeggen. Maar wel door samen te kijken hoe we dingen voor elkaar kunnen krijgen. En als iets niet kan dan moeten we heel goed uit kunnen leggen waarom niet. We kennen de weg binnen de gemeente en kunnen makkelijker lijntjes leggen.” De wijkregisseur heeft na de werksessie met de gemeente aangegeven dat ze graag contactpersoon wil zijn voor de kerkbesturen. Contactgegevens: wijkregisseurs@oisterwijk.nl of via (013) 529 13 11.

• •

  Periodiek Overleg

Gemeente en Kerkbesturen ➔ Plan een periodiek overleg over het religieus erfgoed om elkaar op de hoogte te brengen van de stand van zaken omtrent de kerkgebouwen en de geloofsgemeenschappen. Dit kan bijvoorbeeld door het instellen van een bestuurlijk overleg tussen gemeente en kerkbesturen en/of periodieke (jaarlijkse) bijeenkomst van de kerkgemeenschappen waar steeds verschillende actuele thema’s centraal staan.

Voor het voortzetten van het religieus gebruik is het belangrijk dat de gemeente meedenkt over verduurzaming van de kerken en de bijgebouwen zodat de energielasten dalen. Daarnaast is het fijn om een aanspreekpunt te hebben voor de route in de gemeente bij praktische beheerszaken zoals groenbeheer, vergunningen en het onderzoeken welke mogelijkheden het bestemmingsplan biedt met betrekking tot het mogelijk maken van het nevengebruik van het kerkgebouw en bijbehorende gebouwen.

• •

  Gebruiksmogelijkheden binnen het bestemmingsplan / omgevingsplan

Gemeente ➔ De kerkbesturen zijn erbij gebaat om inzicht te hebben in de mogelijkheden van verhuur en gebruik van de kerken, pastoriegebouwen en bijgebouwen.

Denk hierbij bijvoorbeeld aan tijdelijke huisvesting en opvang. Het is van belang dat de gemeente een positieve grondhouding heeft bij alternatieve gebruiksmogelijkheden.

• •

  Coördinerende rol inzicht ruimtegebruik

Gemeente ➔ speel een coördinerende rol bij het verder inzichtelijk maken van het ruimtegebruik (wat komt er beschikbaar of zou geschikt kunnen zijn) en de ruimtevraag (welke groepen en gemeenschappen zoeken ruimte om te repeteren, vergaderen, samen te komen etc.) zodat vraag en aanbod gekoppeld kunnen worden.

• •

  Verduurzaming

Kerkbesturen Kerkgebouwen zijn niet energiezuinig en door de mondiale ontwikkelingen zijn de kosten voor energie enorm gestegen. Ook voor het inzetten van de kerk- en bijgebouwen naast de religieuze functie is verduurzamen vaak gewenst omdat het comfort hierdoor wordt verhoogd en het aangenamer is om de verschillende ruimtes te gebruiken. In de gemeente Oisterwijk zijn al mooie voorbeelden van duurzame kerken en parochiegebouwen. Zo is het Lodewijkskerkje voorzien van een warmtepomp en zijn er op het parochiecentrum in Haaren zonnepanelen geplaatst. Voor verduurzamingsadvies kunnen kerkeigenaren gebruik maken van het Ontzorgingsloket Maatschappelijk Vastgoed van de Provincie Brabant. Bekijk hier een overzicht van subsidiemogelijkheden op het gebied van verduurzamingsmaatregelen. Voor een uitgebreider overzicht van subsidiemogelijkheden en beschikbare fondsen voor religieus erfgoed zie bijlage 6.

Het religieus erfgoed is een belangrijke pijler van de verschillende dorpen in de gemeente. Het religieus erfgoed is als hoofddoel van deze kerkenvisie in beeld gebracht. Er zijn kerkenpaspoorten opgesteld en er is een religieus erfgoedkaart gemaakt met heemkundigen en betrokken inwoners. Het is een prachtig overzicht om uit te putten. Zo kan het ingezet worden voor recreatie en toerisme en als startpunt dienen voor het ontwikkelen initiatieven op het gebied van erfgoedbeleving.

• •

  Religieus erfgoed kaart

Heemkunde/Stichtingen/Verenigingen: De kaart geeft een mooi overzicht van het religieus erfgoed van de gemeente. Er lopen al verschillende projecten om erfgoed beleefbaar te maken in verschillende dorpen. Het zou mooi zijn als er meer samenwerkingen komen om projecten in meerdere dorpen uit te voeren. Ook is het een mooie gelegenheid om verhalen op te halen en vast te leggen. Denk aan de website ‘Wierook wijwater en worstenbrood’ en de ‘Historia’ rubriek van Erfgoed Moergestel.

Gemeente ➔ De religieus erfgoed kaart wordt digitaal beschikbaar gesteld en toegankelijk en raadpleegbaar gemaakt. Zorg dat er een vast aanspreekpunt is waar de stichtingen en verenigingen met aanvullingen terecht kunnen. Borg dat de kaart periodiek geactualiseerd kan worden.

Gemeente ➔ De kaart kan inspiratie bieden om wandel en fietsroutes hernieuwd uit te geven met actuele informatie over het erfgoed.

Het investeren in relaties is een belangrijk doel van de Kerkenvisie, als er meer contact is, is er ook meer verbinding mogelijk. Hiervoor zouden de digitale dorpsplatformen voor ingezet kunnen worden.

• •

  Netwerkvorming

Gemeente ➔ zet in op verbinding van de kerkgemeenschappen door faciliteren van kennisdeling op verschillende thema’s: zoals onderhoud en beheer, verduurzaming, herbestemmen en samenwerken. Dit zou ook tijdens een periodiek overleg kunnen plaatsvinden.

• •

  Lijst aanbod sociaal-maatschappelijke activiteiten in kerken

Kerkbesturen ➔ Kerken vanuit hun sociaal maatschappelijke rol meer van betekenis laten zijn door sterkere inbedding in de dorpsgemeenschappen. Om het draagvlak van de geloofsgemeenschappen te versterken is het bijvoorbeeld aan te raden om activiteiten soms ook open te stellen voor inwoners die geen lid zijn van de kerk. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van de dorpsplatformen.

Het is belangrijk om te blijven werken aan toekomstbestendigheid van het religieus erfgoed.

• •

  Inventarisatie interieurwaarden

Kerkbesturen ➔ Inventariseer vooraf de interieurwaarden van de kerkgebouwen, zodat hier rekening mee kan worden gehouden bij verandering van gebruik. (raadpleeg o.a. de database van het Catharijne Convent).

• •

  Opstellen herbestemmingsprofiel

Gemeente en Kerkbesturen ➔ Voor kerken met een korter toekomstperspectief: stel gezamenlijk een herbestemmingsprofiel en/of een transformatiekader op zodat er inzicht komt in stapsgewijze aanpassingen in het gebruik voor de korte en lange termijn. Wacht niet tot het noodzakelijk wordt en het water aan de lippen staat.

• •

  Breed delen van Kerkenvisie binnen gemeente

Gemeente ➔ Zorg dat de kerkenvisie bij de gemeente breed bekend is en goed gedeeld wordt binnen de organisatie. Link de kerkenvisie aan andere beleidsstukken en visies (zoals de Omgevingsvisie  link met kerken en ruimtelijke kwaliteit en het beleidsplan Sociaal Domein het versterken van de sociale basis en de gemeenschap is ontzettend belangrijk, hier spelen de geloofsgemeenschappen ook een rol in.) Stimuleer de wisselwerking en goede afstemming tussen de verschillende ambtenaren. Op deze manier kan erfgoed steeds van meerwaarde zijn voor de andere beleidsterreinen en kunnen de koppelkansen eerder worden benut.

• •

  Verankering religieus erfgoed in beleid

Gemeente ➔ Onderzoek de mogelijkheden om de ambities die voor het religieuze erfgoed gelden ook te verankeren in gemeentelijk beleid, in het bijzonder als basis voor de nieuwe instrumenten in het kader van de Omgevingswet, de omgevingsvisie en het omgevingsplan.

In de omgevingsvisie

In de omgevingsvisie worden de ambities voor erfgoed en omgevingskwaliteit goed op elkaar afgestemd. Leg daarbij relaties met de ruimtelijke en maatschappelijke ambities en opgaven. Neem bijvoorbeeld in de Omgevingsvisie op: “We willen de kerken van de gemeente Oisterwijk behouden voor de toekomst, ze zijn prominent aanwezig en bepalend voor het aanzicht van de dorpen. We willen dat de kerken blijvend van betekenis kunnen zijn voor de inwoners van Oisterwijk, Haaren, Moergestel en Heukelom.”

In het omgevingsplan

Een toekomstbestendige omgang met het erfgoed in de gemeente vraagt om een borging in het nieuwe juridische beleidsinstrument: het omgevingsplan. In het omgevingsplan worden de concrete regels voor de fysieke leefomgeving opgenomen. Wat is op een plek toegestaan en wat niet? Ook ten aanzien van het erfgoed. De erfgoedverordening wordt bijvoorbeeld hierin opgenomen en vertaald. Ook moet in het omgevingsplan duidelijk worden benoemd wat de monumenten en cultuurhistorische waardevolle panden en objecten zijn. Wat moet en wat wil de gemeente nog meer regelen voor de monumenten, de kerken en hun omgeving? Naast de wettelijke verplichtingen voor bijvoorbeeld beschermd erfgoed kunnen de ambities uit de kerkenvisie leidend zijn. Gemeenten kunnen voor een groot deel zelf de (regel)structuur van het omgevingsplan bepalen. Daarbij is het belangrijk om tijdig na te denken hoe de ruimtelijke en functionele ambities voor monumenten en kerken in het omgevingsplan geborgd kunnen worden. In bijlage x worden de mogelijkheden ten aanzien van kerken toegelicht. De gemeente kan ook meedenken en faciliteren in tijdelijk gebruik. Door te bemiddelen, door eigen functies die tijdelijk onderdak zoeken onder te brengen in een kerk maar ook door qua regelgeving meer ruimte hiervoor te gaan bieden.

• •

  Aandacht voor begraafplaatsen en funerair erfgoed

Gemeente en Kerkbesturen ➔ Stel een quickscan van de begraafplaatsen op en denk mee over een toekomstplan. Voor de buurgemeente Hilvarenbeek is een Handreiking Begraafplaatsen opgesteld waarin waarderingscriteria zijn geformuleerd en een projectopzet is gemaakt om samen met bewoners en belanghebbenden het funeraire erfgoed te waarderen. Deze handreiking en werkwijze is ook interessant voor de gemeente Oisterwijk.

• •

  Draaiboek sluiting kerk

Kerkbestuur ➔ Maak samen met de geloofsgemeenschap een draaiboek ter voorbereiding op de mogelijke sluiting van een kerk in de toekomst. Met aandacht voor rituelen en rouw.

5.2 Van aanbevelingslijnen naar projectmatige aanpak

De aanbevelingslijnen zijn voortgekomen uit de gesprekken en werksessies. Dit proces heeft vooral gezorgd voor inzicht in de staat van de kerkgebouwen en de geloofsgemeenschappen. Het heeft gezorgd voor bewustwording van het belang van het religieus erfgoed en de meerwaarde die het kan hebben als het ingezet kan worden om bij te dragen aan maatschappelijke opgaven. Op basis van de aanbevelingen kunnen concrete acties ondernomen worden op het moment dat hier middelen en capaciteit beschikbaar voor wordt gesteld. Hieronder zijn de acties voor de gemeente geconcretiseerd. Een actie kan bijvoorbeeld het organiseren van een overlegstructuur zijn, maar ook een meer projectmatige vertaling hebben in de vorm van het laten opstellen van paspoorten voor de begraafplaatsen. Hieronder is een actielijst gemaakt om inzicht te geven in de toepassing van de aanbevelingslijnen. De werking is vergelijkbaar als die van de erfgoedagenda. De dialoog over de toekomst van de kerkgebouwen is gestart en zal gecontinueerd worden. De actielijst hieronder is een voorbeeld en kan gezien worden als een levend document wat steeds naar behoefte en wensen van de gesprekspartners in afstemming met de gemeente, aangepast kan worden. Zo kan de gemeente samen met de betrokkenen blijven werken aan toekomstbestendig religieus erfgoed.

Voorbeeld actielijst gemeente

• •

  Actie gemeente: instellen van vast contactpersoon wijkregisseur uitgevoerd, wordt toegepast

• •

  Actie gemeente: instellen van een periodiek overleg tussen gemeente en kerkbesturen/ Joodse Begraafplaats informatie over het erfgoed.

• •

  Actie gemeente: neem coördinerende rol in ruimtegebruik in. Breng vraag en aanbod in beeld en samen.

• •

  Actie gemeente: Zet de digitale dorpsplatformen in voor meer zichtbaarheid van de maatschappelijke activiteiten van de kerken.

• •

  Actie gemeente: De religieus erfgoed kaart wordt digitaal beschikbaar gesteld en toegankelijk en raadpleegbaar gemaakt. Zorg dat er een vast aanspreekpunt is waar de stichtingen en verenigingen met aanvullingen terecht kunnen. Borg dat de kaart periodiek geactualiseerd kan worden.

• •

  Actie gemeente: kerkgemeenschappen door faciliteren van kennisdeling op verschillende thema’s: zoals onderhoud en beheer.

• •

  Actie gemeente: veranker religieus erfgoed in beleid: stel begraafplaatspaspoorten op en zorg dat het religieus erfgoed in het Omgevingsplan geborgd kan worden.

Het toekomstperspectief voor de kerken in de gemeente Oisterwijk is heel positief. Er is op dit moment geen sprake van leegstand of dreigende leegstand. Er zijn veel vrijwilligers actief bij de geloofsgemeenschappen, al wordt er soms meer verjonging gewenst. Er worden veel activiteiten georganiseerd en er lijkt geen aanleiding om over kerksluiting of potentiële herbestemming te praten.

Toch blikken we in dit hoofdstuk even vooruit. Een Kerkenvisie gaat over een duurzaam toekomstperspectief en daarom brengt dit hoofdstuk de mogelijkheden die zich op de langere termijn kunnen voordoen ook in beeld. Het kan dat in de toekomst één of meerdere kerken in de gemeente Oisterwijk haar functie verliest. Om hiervoor handvatten te hebben wordt in dit hoofdstuk aandacht besteed aan de verschillende toekomstscenario’s, mogelijkheden voor nevengebruik en de rol die de omgevingsdialoog kan spelen voor de toekomst van kerkgebouwen.

Als kerken hun functie verliezen, verliezen ze niet hun betekenis. Door de kerkgebouwen te blijven gebruiken, kunnen we bijdragen aan hun voortbestaan. Hernieuwd gebruik draagt immers bij aan de betekenis van het gebouw. We creëren meerwaarde door een nieuw hoofdstuk toe te voegen aan het verhaal van de kerk en de kerk in haar omgeving. Zo blijven het plekken van betekenis voor hun omgeving en bezoekers Deze markante gebouwen met bijzondere architectuur en interieurs verhogen bovendien de omgevingskwaliteit en leefbaarheid van onze dorpen. De dorpskerken kunnen vanuit een diepere verbinding met de gemeenschap bijdrage leveren aan actuele en maatschappelijke opgaven. De kerk heeft toekomst daar waar zij zich verbindt met de gemeenschap en een duurzaam toekomstperspectief voor de kerken ontwikkel je dus samen! Op deze manier kunnen we blijven ‘kerken’ en blijven de kerken in al haar verschijningsvormen, al dan niet met religieuze functie. Zo blijven de kerken ook de belangrijke ontmoetingsplekken in de harten van de dorpen en de mensen.

6.1 Toekomstscenario’s voor kerken

Er zijn verschillende scenario’s mogelijk met betrekking tot de toekomst van een kerkgebouw, hieronder zijn de verschillende mogelijkheden in beeld gebracht. Per stuk worden ze toegelicht.

6.2 Visualisatie toekomstscenario’s

6.3 Nevengebruik intensiveren

Voor het voortzetten van het religieus gebruik is het belangrijk dat de gemeente meedenkt over verduurzaming van de kerken en de bijgebouwen zodat de energielasten dalen. Daarnaast is het fijn om één aanspreekpunt te hebben voor de route in de gemeente bij praktische beheerszaken zoals groenbeheer, vergunningen en het onderzoeken welke mogelijkheden het bestemmingsplan biedt met betrekking tot het mogelijk maken van het nevengebruik van het kerkgebouw en bijbehorende gebouwen.

Hoe worden de kerken in de gemeente Oisterwijk nu gebruikt, náást de religieuze functie? De geloofsgemeenschappen hebben ieder een eigen karakter en er worden door alle gemeenschappen veel extra activiteiten voor de leden georganiseerd. Er lijkt voor ieder wat wils. Zo is er een kinderkerk, een pizzaclub voor jongeren een High tea voor ouderen. Ook is er ‘jonge moeders club’, worden er bijbelbijeenkomsten georganiseerd en zijn er verschillende sociale clubs. Er worden samenkomsten georganiseerd om te bidden voor de vrede, wordt de dodenherdenking op 4 mei in een kerk gehouden en wordt er aandacht besteed aan Red Ribbon Day, te veel om op te noemen. Dit zijn extra activiteiten die naast de eredienst plaatsvinden en veelal ook in de parochiezaal plaatsvinden. Daarnaast is het natuurlijk ook mogelijk om kaarsjes op te steken in de verschillende dagkapellen Dit zijn geen nevenfuncties. Van een nevenfunctie is sprake als de kerk (vaak naast de religieuze functie) voor een ander doeleinde gebruikt wordt. Denk hierbij aan activiteiten waarbij de kerk (deels) verhuurd wordt. De Petruskerk wordt op dit moment niet gebruikt voor nevenfuncties, religieus gaat het ook zo goed dat het niet nodig is op dit moment om extra inkomsten te genereren. Maar het Lodewijkskerkje bijvoorbeeld wordt verhuurd. Onder de titel ‘een monument voor een evenement’ wordt het kerkje verhuurd voor bijvoorbeeld een concert, expositie, toneelavond of boekpresentatie. De protestantste gemeente beschikt ook over een uitgebreid ontmoetingscentrum met verschillende zalen, keuken en een bar. Het duaal gebruik wordt dus breder toegepast dan het gebruik van het kerkgebouw. De Voorhof wordt ook ingezet voor het genereren van neveninkomsten.

Als je de kerk wilt gaan verhuren (Behoud religieuze functie optie 2 of optie 3 van de toekomstscenario’s), dan is het allereerst belangrijk om een goed beeld te hebben van de faciliteiten van het kerkgebouw, Daarnaast moet er met veel verschillende kaders en regels rekening gehouden worden. Het is belangrijk dat de nevenfuncties waardig en passend zijn bij het kerkelijk gebruik. Bij het verkennen van de mogelijkheden voor veranderend gebruik van een kerk is het belangrijk om goed in beeld te brengen wat er kan en wat er mag. Bij het verder uitwerken van een initiatief naar planvorming moet ook rekening gehouden worden met de wettelijke, kerkelijke en ruimtelijke kaders. In bijlage X zijn deze verder uitgewerkt.

6.4 Omgevingsdialoog over de toekomst van de kerk

Als er een ontwikkeling of een plan is in geval van een (gedeeltelijk) nieuwe bestemming voor religieus erfgoed zetten we in op het voeren van een open dialoog in een vroeg stadium met bewoners, betrokkenen en belanghebbenden. Hier is sprake van bij de toekomstscenario’s Behoud religieuze functie optie 3 en Verlies religieuze functie optie 1 en 2. Bij veranderingen in het gebruik van kerken is het belangrijk om de gemeenschap, zowel de geloofsgemeenschap áls de dorpsgemeenschap, vroegtijdig bij dit proces te betrekken. Het is waardevol gebleken om elkaar goed te informeren en goed te communiceren over deze processen. Want door tijdig met elkaar in gesprek te gaan en samen na te denken over het toekomstig gebruik, creëren we draagvlak voor verandering en kansen voor het realiseren van het meest gunstige toekomstscenario.

De gemeente Oisterwijk heeft voor initiatiefnemers en inwoners al een overzicht gemaakt met verschillende mogelijkheden van inwonersparticipatie: https://www.oisterwijk.nl/in-de-gemeente/inwonersparticipatie/overzicht-mogelijkheden-participatie. Voor de toekomst van religieus erfgoed stellen we een omgevingsgesprek + voor. We noemen dit dialoog omdat er meer dan bij reguliere planvorming meer betrokkenen zijn die niet direct belanghebbend zijn. Inzicht in elkaars belangen en perspectieven is belangrijk om de dialoog respectvol en constructief te kunnen voeren.

Vanuit gezamenlijke ontstaansgeschiedenis met de betekenis van het religieus erfgoed voor Oisterwijk als rode draad kan de dialoog gestart worden. In gesprek vanuit een gedeelde basis kan het verhaal dan aangevuld worden door de deelnemers. De erfgoedwaarden zijn geïnventariseerd, het Kerkenpaspoort kan erbij gepakt worden voor een overzicht hiervan. Wat vindt men belangrijk en waarom? Naast inzicht in de erfgoedwaarden is het ook belangrijk om de zachte waarden in beeld brengen. De erfgoedwaarden zijn heel feitelijk en beschrijvend, naast deze objectieve waarden zijn ook de subjectieve, meer zachte waarden van belang. Waar wordt waarde aan gehecht? Bij de zogenaamde zachte waarden wordt onderscheid gemaakt in gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde. Daarbij wordt gebruikswaarde gevormd door: bruikbaarheid en functionele samenhang; toekomstwaarde door aanpasbaarheid, duurzaamheid en beheerbaarheid; en belevingswaarde door diversiteit, identiteit en schoonheid. Deze zachtere waarden voor de kerk kunnen in een dialoog ook in beeld worden gebracht. Dan maak je samen een ‘Waardenpaspoort’. Deze waarden overlappen en versterken elkaar ook soms op onderdelen. Hieronder volgt een uitgebreidere beschrijving van deze waarden:

De gebruikswaarde wordt gevormd door de bestemmingsplancheck (in de toekomst omgevingsplancheck; de capaciteit qua zitplaatsen en de gebruiksmogelijkheden voor activiteiten.

De identiteitswaarde van de kerken en de kapel hangt samen met de mate waarin de kerk een rol speelt in de identiteit van de gemeente en haar inwoners. Bijvoorbeeld; de kerk bepaalt mede de identiteit van het dorp; de kerk fungeert als ruimtelijk herkenningspunt waaraan de geschiedenis van het gebied is af te lezen; de kerk draagt bij aan identiteitsvorming en een gevoel van trots onder de inwoners.

De belevingswaarde van de kerken bepaalt de mate waarin de kerk door de mens in subjectieve zin wordt ervaren en beleeft. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om: de mate van waardering door een collectief aan inwoners/bezoekers en/of andere belanghebbenden vanwege de materiële en/of immateriële kwaliteiten; de belangrijkheid van de plek die de kerk inneemt binnen de herinneringen en getuigenissen van een grote groep inwoners of belanghebbende; de mate waarin de kerk geniet van publieke bekendheid en wordt vastgelegd op foto’s, in film, in literatuur of muziek. Het inspireert en heeft een plek in de geschiedschrijving van en over het dorp; de mate waarin de kerk een sterke breed gedragen zintuigelijke ervaring oproept zoals geluid (horen) licht (zien) geur (ruiken) voelen en proeven.

Vervolgens kan gesprek dan gaan over de opgaven en wensen voor de toekomst. De agenda van de toekomst wordt gekoppeld aan de gebruiks- en toekomstwaarde van het religieus erfgoed. Welke kansen biedt het religieus erfgoed op zichzelf en voor de toekomst. Wat zou men graag terugzien bij toekomstig gebruik van de kerk? De focus ligt op waardecreatie: het zoeken naar een balans van toekomstbestendigheid met behoud van cultuurhistorische en religieuze waarden.