Visie op religieus erfgoed Berkelland

De opgave

Nederland telt 7110 kerkgebouwen en andere gebedshuizen1. Ongeveer driekwart hiervan is nu nog in gebruik door de verschillende geloofsgemeenschappen die Nederland rijk is. Kerkgebouwen hebben vele gezichten:

ze maken een belangrijk onderdeel uit van wie wij zijn. Ze kleuren het straatbeeld en bepalen het landschap. Kerkgebouwen zijn vol van betekenis, omgeven met emoties. Het zijn gebouwen die de meeste Nederlanders willen koesteren; ook al gaat men zelf niet meer ter kerke.

Ontkerkelijking

Volgens onderzoek komt meer dan 80% van de Nederlanders zelden of nooit meer in een kerkgebouw; een minderheid in Nederland noemt zich nog gelovig2. Door afname van het aantal leden zijn er steeds minder vrijwilligers die zich inzetten voor het behoud en beheer van het kerkgebouw. Ook is er steeds minder geld om de gebouwen, torens en interieurs te onderhouden.

Bovendien voldoen de gebouwen steeds minder aan onze hedendaagse eisen van duurzaamheid, comfort en gebruik. Daardoor zijn ze vaak ook moeilijk inzetbaar voor meervoudig of ander gebruik. De consequentie is, dat volgens Colliers International3, er tot 2030 nog zo’n 1700 kerken hun religieuze functie zullen verliezen. De snelheid waarmee dit gebeurt verschilt regionaal en per denominatie, de gevolgen, herbestemde of gesloopte kerken, zullen in het hele land merkbaar zijn. Daarnaast geldt voor veel kerkgebouwen die wel hun religieuze functie behouden, dat de exploitatie moeilijk sluitend te krijgen is, zelfs met nevengebruik als dat al mogelijk is.

Als een kerkgebouw niet langer als kerk gebruikt wordt, ontstaan er vaak moeizame discussies over wat er met het gebouw moet gebeuren. Wat mag er wel of niet in het kerkgebouw? Welk nieuw gebruik is mogelijk? Wie bepaalt en wie betaalt? Als wij in Nederland de belangrijkste kerkgebouwen willen behouden en een nieuwe toekomst willen geven, dan zullen alle partijen naar elkaar toe moeten bewegen. Elkaar de hand reiken om oplossingen te vinden voor elkaars problemen. Samen aan de slag. Het gezamenlijk werken aan een integrale visie op religieus erfgoed is daarvoor een geschikt instrument.

Wat is een integrale Visie op religieus erfgoed?

Een Visie op religieus erfgoed is een strategische visie op de toekomst van kerken en andere gebedshuizen. Bij het opstellen van deze visie worden álle kerkgebouwen in samenhang bezien: van alle tijden, van alle geloven, monumentaal en niet-monumentaal. De inbreng van alle betrokken partijen (eigenaren, gemeenten, burgers en erfgoedorganisaties) wordt daarbij uitgewisseld en belangen afgewogen. Er vindt een inventarisatie plaats van de stand van zaken en het te verwachten toekomstperspectief van de kerken. Betrokken partijen wisselen dromen, ideeën, zorgen en kansen die zij zien uit. In gezamenlijkheid worden vervolgens stappen gezet om te komen tot een duurzaam toekomstperspectief voor de kerkgebouwen.

Welke gebouwen meenemen in een Visie op religieus erfgoed?

Als kerkgebouw wordt benoemd een gebouw dat doelbewust als gebedshuis is gebouwd, ongeacht de geloofsgemeenschap. Ook de Synagoge in Borculo hoort hierbij. In de rest van het document hebben we het steeds over ‘kerken’, voor de leesbaarheid, maar dan bedoelen we ook de Synagoge.

Wat er niet onder valt zijn (kerkelijke) dorpshuizen, pastorieën en begraafplaatsen, enzovoort. Voor Berkelland zijn twee kerkgebouwen op de lijst toegevoegd die oorspronkelijk een andere functie hadden. Het betreft de Boskapel in Ruurlo, oorspronkelijk een school. Dit nu herbestemde gebouw heeft als kapel gefungeerd en is een woonhuis. De Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt Neede kerkt tot op heden in een gebouw dat ooit als gymzaal is gebouwd.

Berkelland

In het gebied van Berkelland speelde geloof eeuwen een belangrijke rol in de leefgemeenschappen. Dat blijkt wel uit het grote aantal religieuze gebouwen en bouwwerken die in de hele gemeente te vinden zijn. Het merendeel van de gebouwen werd in 2020 nog gebruikt waarvoor ze ooit gebouwd zijn: het bijwonen van kerkdiensten en allerlei bijeenkomsten die te maken hebben met een bepaalde geloofsovertuiging. Maar dat aantal is snel afgenomen. Een aantal gebouwen had in 2020 al een andere functie gekregen, bijvoorbeeld als woonhuis of sportschool. In 2023 bleek dat in hoog tempo meerdere kerkgebouwen aan de eredienst worden onttrokken en getransformeerd. Het is aan de lokale dorps- en geloofsgemeenschap om in samenwerking met inwoners, vastgoedeigenaren en met ondersteuning van de gemeente aan de slag te gaan met toekomstige functies van de desbetreffende kerkgebouwen.

Vervolg op de visie ‘Kijk op Cultuur en Erfgoed Berkelland 2030’

Een door het Rijk beschikbaar gestelde subsidie heeft het mogelijk gemaakt om deze Visie op religieus erfgoed te schrijven voor de gemeente Berkelland en vloeit voort uit overkoepelende visie Kijk op Cultuur- en Erfgoed Berkelland 2030. Deze visie is tot stand gekomen dankzij een bureaustudie en diverse gesprekken die in het voorjaar van 2020, in de coronatijd, zijn gehouden met overkoepelende en lokale kerkbesturen en inwoners. In 2023 is adviesbureau Kathedraaldenkers betrokken en is opnieuw een gespreksronde gehouden met lokale kerkbesturen en een bezoek aan alle kerken gebracht. Ook is een workshop met beleidsmakers van de gemeente Berkelland georganiseerd.

Deze ronde is afgesloten met een grote kerkenbijeenkomst.

De Berkellandse kerken zijn ook de raadplegen op deze interactieve kaart van alle 7.110 kerkgebouwen in Nederland.

rce.webgispublisher.nl/Viewer.aspx?map=Gebedshuizen_in_NL

De meerderheid van de kernen bezit op ditmoment geen kerk in reguliere religieuzefunctie meer, dit zijn:

EIBERGEN, GEESTEREN, HAARLO, REKKEN, GELSELAAR,RIETMOLEN

In Eibergen en Rietmolen is het onduidelijk of er nog een kerkgebouw als ontmoetingsplek beschikbaar zal blijven voor de huidige en toekomstige generaties. Hier wordt wel over nagedacht door actieve betrokken bewoners.

In meerdere kernen is al door stichtingen van betrokken bewoners initiatief getoond om de kerk ‘te behouden voor het dorp’ en worden allerlei evenementen en het onderhoud georganiseerd op vrijwillige basis. De reguliere religieuze functie (met regelmaat vieringen met een geloofsgemeenschap) is wellicht gestopt, soms zijn er wel incidentele religieuze bijeenkomsten, zoals voor uitvaarten van mensen die soms ook in dezelfde kerk gedoopt en/of getrouwd zijn. Ook Gelderse Kerken zet zich met het eigenaarschap van de Kluntjespot in Haarlo hiervoor in. Dit is een positieve ontwikkeling. De ondernemende kracht en betrokkenheid van bewoners bij de kernen, alsook de sociale cohesie die hiermee ontstaat zijn van zeer grote waarde.

Het is echter wel een hele verantwoordelijkheid om de kerkgebouwen als cultureel centrum met vrijwilligers draaiend te houden op de lange termijn.

Er zijn diverse ontwikkelingen gaande binnen de verschillende geloofsgemeenschappen die Berkelland kent. Zowel de regionale en overkoepelende geloofsgemeenschappen als de lokale gemeenschappen hebben te maken met een sterke afname van het aantal actieve kerkgangers. Gevolg hiervan is dat veel kerken aan de eredienst worden onttrokken. Als we willen dat deze gebouwen toegankelijk blijven voor inwoners en bezoekers is het belangrijk om op zoek te gaan naar andere functies voor deze beeldbepalende gebouwen. Op het moment van schrijven is het volgende bekend met betrekking tot de aan de eredienst onttrekken van kerkgebouwen.

Protestantse Gemeenschap De Wijngaard

De kerkenraad heeft recent bekend gemaakt de kerken in Geesteren en Gelselaar te onttrekken aan de eredienst. In de rijksmonumentale Hervormde Joriskerk in Borculo zal de religieuze functie worden voortgezet. De monumentale kerken in Geesteren en Gelselaar zullen een sociaal culturele functie behouden. Stichtingen van betrokken bewoners zullen hier op vrijwillige basis zorg voor dragen. Vooralsnog blijft De Wijngaard eigenaar. De niet-monumentale Schephuve in Geesteren wordt herbestemd. De kerk (de Kluntjespot) in Haarlo is al in 2015 overgedragen aan de Gelderse Kerken.

Protestantse Gemeenschap Eibergen-Rekken

In Eibergen en Rekken denkt de Protestantse gemeente al langer actief na over toekomstige functies van de twee kerkgebouwen in Eibergen en Rekken. In Rekken is vanaf 2019 een groep vrijwilligers actief. Zij kregen symbolisch de sleutel van de kerk overhandigd na de laatste dienst op 12 september 2021 en hebben in 2022 de Stichting Vrienden van Antonius opgericht die zich inzet voor het behoud van de Antoniuskerk als cultureel en sociaal centrum voor Rekken.

Uitgangspunt van Rekken is het zogenaamde Driedakenplan. Opzet is dat de diverse dorp-activiteiten geconcentreerd worden op 3 locaties: de beide kerken en het Asterloo. Op dit moment is de stichting voortvarend aan de slag met het restaureren, verduurzamen en aanpassen van het hoofdgebouw en de realisatie van een aanbouw voor noodzakelijke facilitaire voorzieningen. Hiervoor zijn allerlei subsidies aangevraagd en ontvangen.

Binnenkort vindt de formele overdracht van het eigenaarschap plaats.

In Eibergen is de Oude Mattheüs door de jaren heen al niet alleen in gebruik voor reguliere diensten, de kerk vervult een gemeenschappelijke, sociale functie. Ook hier wordt gewerkt aan het herbestemmen naar een liefst bredere maatschappelijke functie.

Protestantse Gemeenschap Ruurlo-Barchem

Op basis van de verwachte ledenaantallen zal de gemeenschap verder krimpen. De grootste kostenposten zijn de kerkgebouwen, de Dorpskerk, de Sprankel en de pastorie en de predikant. De visie van de protestantse gemeente is dat de kostenbeperking gezocht moeten worden in de kerkelijke gebouwen en de landerijen. Vieringen, pastoraat en diaconaat moeten behouden blijven.

Het blijft een organisatie waar mensen zich structureel en ad hoc kunnen blijven inzetten. Met een belangrijke rol voor vrijwilligers die onder andere contact houden met de 80-plussers.

Protestantse Gemeenschap Neede

In de wandelgangen wordt er nagedacht over de toekomst.

Concrete plannen zijn er op dit moment nog niet. Wel wordt er samengewerkt met de Protestantse gemeente Eibergen-Rekken op het gebied van inspiratie en ontmoeting. Ook is er contact met andere protestantse gemeenten in Berkelland om in gesprek te gaan over de toekomst van de geloofsgemeenschappen en de kerkgebouwen. In het kader van de Visie op religieus erfgoed Berkelland is belangstelling voor een eventuele ‘gebouwenschuif’; op termijn herbestemmen naar een maatschappelijke functie in samenspraak met de gemeente Berkelland wellicht. Zo kan een ontmoetingsfunctie voor het gebouw gewaarborgd blijven.

Tegelijkertijd moet er geen concurrentie komen voor de andere ontmoetingsfunctie Kronenkamp.

Gelderse Kerken (per 1-1-2022) in Arnhem heeft tot doel de instandhouding van Gelders religieus erfgoed en bezit 17 kerken, een synagoge en 3 kerktorens in de hele provincie. Gezien het grote aantal verzoeken om overname heeft Gelderse Kerken inmiddels een andere koers en wil ze naast een monumentenstichting ook steeds meer een kennis-organisatie zijn.

Parochie HH. Paulus en Ludger (Groenlo)

Ten aanzien van Haarlo zorgt een Plaatselijke Commissie voor de activiteiten.

Het fusietraject van de Paulusparochie met de Ludgerparochie (Aalten, Lichtenvoorde en Winterswijk) is afgerond en is per 1 januari 2021 van kracht.

In beide parochies zijn trajecten gestart om de komende jaren een aantal kerken aan de eredienst te onttrekken (uiterlijk 1 januari 2026).

Voor Berkelland gaat het in ieder geval om de kerken in Eibergen, Rietmolen en Rekken. Beltrum en Neede blijven vooralsnog open. In Rietmolen en Rekken worden sinds 2021 al geen eucharistievieringen meer gehouden. De kerk in Rietmolen staat inmiddels te koop en de kerk in Rekken is inmiddels overgenomen door de Stichting Behoud Kerkgebouw Martelaren van Gorcum. Het idee is dat er overnachtingsmogelijkheden worden geboden in de herbestemde kerk, naast culturele en andere sociale en maatschappelijke activiteiten. Dit plan is onderdeel van parapluplan ‘Aantrekkelijk Rekken’.

Lokale locatieraden krijgen de gelegenheid om op zoek te gaan naar andere invullingen voor de gebouwen. Het parochiebestuur kijkt daarbij vooral naar herbestemming van de kerk en niet zozeer naar een combinatie met de pastorie.

Vanuit het parochiebestuur is een initiatief gestart te kijken hoe de lokale geloofsgemeenschap behouden kan blijven als er geen kerkgebouw meer is voor religieuze doeleinden. Het parochiebestuur is zich bewust dat inwoners gebonden zijn aan hun eigen dorp en niet snel naar een andere plaats ter kerke gaan.

Parochie HH. Twaalf Apostelen (Zutphen)

Deze parochie heeft 14 locaties waarvan twee in Berkelland: in Ruurlo en Borculo. Beide kerken zijn relatief klein en hebben nog een pastorie. Het parochiebestuur heeft in november 2021 een besluit genomen om nog maar drie locaties in haar hele verzorgingsgebied open te houden en daarbij Ruurlo en Borculo op termijn te sluiten.

Daarover zijn met de locatieraden in Ruurlo en Borculo gesprekken gevoerd.

De kerk in Borculo staat te koop en wordt met bijbehorende pastorie verkocht. De kerk in Ruurlo is recent verkocht.

Synagoge

De Synagoge staat in het centrum van Borculo en wordt beheerd door Stichting Synagoge Borculo.

Aan de Synagoge is geen geloofsgemeenschap meer verbonden en het gebouw wordt sinds de jaren 70 van de vorige eeuw al niet meer gebruikt voor religieuze doeleinden.

Er is een zeer actief bestuur, met als motto: herinneren is doorgeven.

De Joodse geschiedenis is leidend, maar de activiteiten zijn breed. Er is een belangrijke sponsor uit de Verenigde Staten, het kleinkind van een Joodse familie die in Borculo woonde. Echter, de situatie: vrijwilligers, bestuursleden, financiën, is kwetsbaar. Het bestuur is op zoek naar inbedding in de maatschappelijke voorzieningenstructuur van Borculo en omstreken met de gemeente en anderen.

Verwachting kerken in religieuze functie

Samengevat

Over 15 jaar geen enkele kerk in religieus gebruik

10 van de 11 rijksmonumentale kerken hebben een nog onbekend toekomstperspectief

Door de ontkerkelijking is de toekomst voor veel kerken in Nederland onbekend. In Berkelland is dat ook het geval. Het afstoten van kerkgebouwen vindt in Berkelland in een relatief hoog tempo plaats in vergelijking tot de rest van Nederland. Van de oorspronkelijk 24 kerken en een synagoge waren er in 2020/2021 nog 15 in religieus gebruik. In 2023 is, in heel korte tijd, dit aantal afgenomen tot nog 6 kerken in regulier religieus gebruik. De verwachting is dat in de komende 15 jaar ook deze laatste kerken hun religieuze functie zullen verliezen.

Dit betekent dat nu en in de komende jaren voor 6 tot 15 kerkgebouwen het vinden van een nieuwe bestemming aan de orde is.

Op korte tot middellange termijn hebben de volgende rijksmonumenten een nog onbekend toekomstperspectief: de Onze Lieve Vrouw ten Hemelopnemingkerk in Beltrum, de Oude Mattheüskerk in Eibergen, H. Mattheuskerk in Eibergen, de Grote Kerk Neede en de H. Caeciliakerk in Rietmolen.

Op iets langere termijn hebben de Hervormde Joriskerk in Borculo, de reeds herbestemde Synagoge Borculo, de Hervormde kerk in Geesteren, de Antoniuskerk in Rekken en de Dorpskerk in Ruurlo, een onbekend toekomstperspectief. Voor de kerken in Geesteren en Rekken geldt dat er stichtingen van betrokken inwoners zijn opgericht die de kerken voor het dorp als ontmoetingsplek willen behouden. Echter, op termijn kan dit kwetsbaar zijn. Wat als de oorspronkelijke vrijwilligersgroep een te hoge leeftijd bereikt, zijn er dan voldoende opvolgers? Ook voor de reeds herbestemde Synagoge speelt mogelijk dit perspectief. Het proactief nadenken over het versterken en structureel maken van instandhouding van deze initiatieven is noodzakelijk om de rijksmonumenten te behouden.

De Kluntjespot is in de toekomst in goede handen, stichting Gelderse Kerken is sinds 2015 eigenaar van dit bijzondere kerkje.

2 van de 7 gemeentelijke monumenten hebben een nog onbekend toekomstperspectief

In 5 van de 10 kernen zijn stichtingen voor de monumentale kerken actief

In de andere 5 kernen is het toekomstperspectief voor de monumentale kerken nog onbekend

De volgende kerken die als gemeentelijk monument zijn aangewezen hebben nog geen vanzelfsprekend duurzaam toekomstperspectief: de Waterstaatskerk in Gelselaar en de H.H. Martelaren van Gorcum in Rekken.

Voor de Waterstaatskerk krijgt een stichting uit het dorp de mogelijkheid en tijd om de kerk voor het dorp te behouden met sociale en culturele activiteiten. De gemeente juicht dit soort initiatieven uit de samenleving toe.

Voor de kerk in Rekken speelt dit ook. De Sint-Willibrorduskerk in Ruurlo is net verkocht.

In de kernen Borculo, Rekken, Geesteren, Gelselaar en Haarlo blijven de rijksmonumentale kerken en de gemeentelijke monumenten voor de huidige en toekomstige generaties als ontmoetingsruimte beschikbaar en beleefbaar.

Mits de stichtingen die hiervoor zijn opgericht het ook redden met vrijwilligers en middelen om deze ambitieuze ondernemingen vol te houden.

Dit betreft de kernen: Beltrum (daar zal over enige tijd de enige rijksmonumentale katholieke kerk worden afgestoten), Eibergen (waar de toekomst van 2 rijksmonumentale kerken onduidelijk is en de andere kerken zijn herbestemd), Neede (waar 1 kerk rijksmonumentaal is en waarvan de toekomst nog onbekend is), Rietmolen (daar staat de enige en rijksmonumentale kerk nu te koop) en ten slotte Ruurlo (waar de 2 gemeentelijke monumenten, ‘De Boskapel’ en ‘Het Evangelisatiegebouw’ tot woningen zijn herbestemd, 1 gemeentelijk monument net verkocht is en de rijksmonumentale kerk een nog onbekend toekomstperspectief op de middellange termijn heeft).

Het belang van actie

De toekomst van een kerk, hangt grotendeels af van de toekomstverwachting van de gebruikers. Dit geldt zowel voor een bestendige toekomst in het religieuze gebruik, als voor een ombuiging naar een combinatie- of nevengebruik en herbestemming. Niet alle geloofsgemeenschappen hebben een heldere toekomstverwachting.

Soms is er de hoop en verwachting dat het aantal leden weer zal toenemen, dat is af en toe eerder gebeurd.

Nadenken over de toekomst van kerken en andere gebedshuizen verdient zorgvuldigheid. De gebouwen liggen de mensen na aan het hart. Dit komt onder andere omdat mensen de gebouwen vanuit allerlei perspectieven van belang vinden: als huis van het Woord & gebed, als plaats van samenkomst, als baken in het dorp, als plek van ‘zijn’, vanuit cultuurhistorische en maatschappelijke waarden, als economisch/vastgoed object en als kristallisatiepunt van cultuur.4

Hoe urgent het is om actie te ondernemen hangt samen met de cultuurhistorische en maatschappelijke waarde van het kerkgebouw. Hoe hoger deze waarden, hoe hoger het algemeen belang om het kerkgebouw te behouden en hoe hoger de urgentie om langdurige leegstand tegen te gaan. Cultuurhistorische waarden zijn deels te bepalen aan de hand van de monumentale status. De maatschappelijke waardebepaling is maatwerk, dat aan de orde komt zodra daar noodzaak toe is of vraag naar is.

Op dit moment zijn veel (monumentale) kerkgebouwen in transitie, herbestemming hoeft niet altijd te betekenen dat een monumentaal kerkgebouw een duurzaam toekomstperspectief heeft gevonden. Een kerk die bijvoorbeeld is herbestemd tot sociaal cultureel centrum met een bestuur van vrijwilligers, kan na tien jaar een tekort aan vrijwilligers gaan ervaren. Sommige initiatieven in herbestemde kerken houden het dan alsnog niet vol en er moet dan opnieuw gezocht worden naar een duurzaam toekomstperspectief.

In het voorjaar van 2020 heeft de gemeente Berkelland gesprekken gevoerd opkernniveau met vertegenwoordigers van bijna alle religieuze gebouwen binnende gemeente die daar behoefte aan hadden. In 2023 is met alle kerkeigenareneen-op-een een gesprek gevoerd in combinatie met een locatiebezoek.

Onderstaande Sterkten-Zwakten-Bedreigingen-Kansen-analyse is een overzichtvan de opbrengst van de gesprekken, naast het hiervoor beschreven verwachtetoekomstperspectief.

Ook is in de zomer van 2023 een workshop met beleidsmakers van de gemeente Berkelland gehouden, de uitkomsten hiervan zijn in deze analyse verwerkt. Ten slotte zijn algemene belangwekkende punten toegevoegd.

sterkten

zwakten

bedreigingen

kansen (rijp en groen)

kansen

Over 15 jaar geen enkele kerk nog in religieus gebruik

Het afstoten van kerkgebouwen ten gevolge van de ontkerkelijkingstrend vindt in Berkelland in een relatief hoog tempo plaats in vergelijking tot de rest van Nederland. Van de oorspronkelijk 24 kerken en een synagoge waren er in 2020/2021 nog 15 (60%) in religieus gebruik. In 2023 is, in hele korte tijd, dit aantal afgenomen tot nog 6 kerken (24%) in regulier religieus gebruik. De verwachting is dat in de komende 15 jaar ook deze laatste kerken hun religieuze functie zullen verliezen. Dit betekent dat nu en in de komende jaren voor 6 tot 15 kerkgebouwen het vinden van een nieuwe bestemming aan de orde is.

10 van de 11 rijks-monumentale kerken hebben een nog onbekend toekomstperspectief

Op korte tot middellange rijksmonumenten met een nog onbekend toekomstperspectief zijn:

de Onze Lieve Vrouw ten Hemelopnemingkerk in Beltrum, de Oude Mattheüskerk in Eibergen, H. Mattheuskerk in Eibergen, de Grote Kerk Neede en de H. Caeciliakerk in Rietmolen.

Op de langere termijn (variërend) hebben de Hervormde Joriskerk in Borculo, de reeds herbestemde Synagoge Borculo, de Hervormde kerk in Geesteren, de Antoniuskerk in Rekken en de Dorpskerk in Ruurlo een onbekend toekomstperspectief.

2 van de 7 gemeentelijke monumenten hebben een onbekend toekomstperspectief

De volgende kerken die als gemeentelijk monument zijn aangewezen hebben nog geen vanzelfsprekend duurzaam toekomstperspectief: de Waterstaatskerk in Gelselaar en de H.H. Martelaren van Gorcum in Rekken.

Dorpen en kerken zijnzelf initiatiefrijk en ‘geveninvulling aan’ kerken inhelft van de kernen

De helft van de kernenloopt het risico datde laatste kerken alsontmoetingsruimtenverloren gaan

Kerkeigenaren enstichtingen van getransformeerde kerken blijvengraag samenwerken metde gemeente Berkelland

In 5 van de 10 kernen zijn voor de monumentale kerken stichtingen actief of eenkerkgemeenschap met de ambitie om de kerken ‘voor het dorp te behouden’.

In de kernen Borculo, Rekken, Geesteren, Gelselaar en Haarlo blijven de belangrijkste rijksmonumentale kerken en gemeentelijke monumenten voor de huidige en toekomstige generaties als ontmoetingsruimte beschikbaar en beleefbaar. Hiervoor zijn stichtingen opgericht door betrokken bewoners en kerkleden die, op vrijwillige basis, de schouders eronder zetten. Dit is een zeer positieve ontwikkeling, waar de gehele gemeente Berkelland en alle bewoners veel baat bij hebben.

In de andere 5 kernen is het onduidelijk wat er met monumentale kerkengaat gebeuren.

Dit betreft de kernen: Beltrum (daar zal over enige tijd de enige rijksmonumentale katholieke kerk worden afgestoten), Eibergen (waar de toekomst van 2 rijksmonumentale kerken onduidelijk is en de andere kerken zijn herbestemd), Neede (waar van de 4 kerken er 1 rijksmonumentaal is en op de middellange termijn), Rietmolen (daar staat de enige en rijksmonumentale kerk nu te koop) en tenslotte Ruurlo (waar al 2 gemeentelijke monumenten tot woningen zijn herbestemd, 1 gemeentelijk monument net is verkocht en de rijksmonumentale kerk zoekt naar een manier om voor de kerk een duurzaam toekomstperspectief te vinden, waarbij de maatschappelijke functie behouden blijft.

In al deze kernen zijn groepjes betrokken inwoners die zich willen inzetten voor het behoud van de monumentale kerken voor de dorpen. Zij hebben veel energie, maar zijn op zoek naar expertise en inzicht in wat er mogelijk is aan functies, gezien de gewenste vitaliteit van de dorpen op de langere termijn.

Heldere vervolgafspraken

Kerkbesturen en stichtingen gaven aan het erg fijn te vinden om samen met de gemeente op te trekken tijdens het Visie op religieus erfgoed traject. Zij staan voor veel uitdagingen en zoeken naar kansen, waarbij een integrale benadering in een dorp onontbeerlijk is. De gemeente is daarin een belangrijke partij. Uit de workshop met beleidsmakers en andere professionals van de gemeente Berkelland bleek dat er kansen worden gezien en dat er knowhow is die zeer behulpzaam is voor kerkbesturen en stichtingen en die de dorpen ten goede kan komen. Duidelijk werd dat verschillende beleidsterreinen hierbij op elkaar af moeten stemmen bij de integrale benadering die kerktransformaties vragen. Er komen allerlei disciplines bij kijken: ruimtelijke ordening, sociaal domein, erfgoed, vergunningen, toerisme, duurzaamheid etc.

Nadenken over de toekomst van kerken verdient zorgvuldigheid.

De gebouwen liggen de mensen na aan het hart.

DE KERN VAN DE TOEKOMSTBLIK OP RELIGIEUS ERFGOED BERKELLAND:

Alle religieuze gebouwen afzonderlijk maar ook tezamen zijn waardevol

vanuit verschillende perspectieven: als huis van het Woord & gebed, als plaats van samenkomst, als bakens in de kernen en in het landschap, als plek van ‘zijn’, vanuit cultuurhistorisch besef, als economisch/vastgoed object en als kristallisatiepunt van cultuur*.

Kerken en stichtingen inherbestemde kerken en deSynagoge spelen een belangrijke maatschappelijk rol binnende verschillende kernen.

Religieuze gebouwen zijndoorgegeven van generatieop generatie als ontmoetingsruimten van grotemaatschappelijke betekenis.

Door ontkerkelijking is deverwachting dat de regulierereligieuze functie in alle kerkenzal verdwijnen

De vanzelfsprekendheid dat vrijwilligers zich voor het behoud van het gebouw en de maatschappelijke functie inzetten, vervalt hiermee.

De gemeente Berkelland wil vanuit haar rol, kerkbesturen, stichtingen en andere initiatiefnemers ondersteunen bij het vinden van een nieuw duurzaam toekomstperspectief voor de religieuze gebouwen. Het heeft hierbij de voorkeur voor zoveel mogelijk (monumentale) religieuze gebouwen de maatschappelijke bestemming en functie te behouden. In sommige gevallen kan een woon/zorgbestemming of commerciële functie, ook een goede invulling zijn.

Door de belangrijkste kerken en de Synagoge als ontmoetingsruimten te koesteren, zetten alle betrokken partijen in op het doorgeven van het religieus erfgoed aan volgende generaties.

WAT WILLEN WE BEREIKEN

Kerken die niet meer in regulier religieus gebruik kunnen blijven, vinden een nieuw duurzaam toekomstperspectief. De maatschappelijke ontmoetingsfunctie van monumentale gebouwen blijft bij voorkeur behouden. Sloop wordt voorkomen.

ZO GAAN WE AAN DE SLAG

We maken de koppeling van de Visie op religieus erfgoed en de inzichten daaruit met lopende beleidstrajecten en onderzoeken in het kader van de Sociale Basis en de Omgevingsvisie.

Kerkgebouwen die vrij komen kunnen doorgaan als maatschappelijk vastgoed of herbestemd, mits de eigenaar en gemeente daarvoor tot overeenstemming komen. Wanneer een kerk leegkomt, heeft een functie waarbij de kerk openbaar toegankelijk blijft, de voorkeur. We denken mee als er een kans is om een maatschappelijke functie hier naartoe te verplaatsen. Andere mogelijkheden, zoals woningbouw, sluiten we niet uit. De gemeente heeft niet de ambitie of de middelen om eigenaar te worden.

We stimuleren en faciliteren kerkbesturen, stichtingen en andere dorps- of bewonersgroepen om initiatieven te ontplooien, zoals dat in 5 van de 10 dorpen al gebeurt: om ‘de kerk voor het dorp te behouden’.

We steunen de nieuw gevormde stichtingen en/of coöperaties, die in veel gevallen kwetsbaar zijn, omdat ze op de schouders rusten van vrijwilligers, in alle dorpen.

HOE GAAN WE DAT DOEN

ROLLEN

Kerkbesturen en stichtingen die eigenaar zijn van het religieus erfgoed zijn verantwoordelijk voor het nemen van initiatief om te komen tot een duurzaam toekomstperspectief voor dit erfgoed, als de reguliere religieuze functie uitdooft.

Kerkbesturen en stichtingen dienen zichzelf hiertoe te organiseren en organisatiekracht en planvorming te realiseren. Waarbij het genereren van voldoende middelen een belangrijke voorwaarde is. Ze inspireren elkaar en de gemeente daarbij en organiseren ontmoetingen door bijvoorbeeld activiteiten. De diaconale rol blijft veelal van betekenis.

Wij denken als gemeente mee en faciliteren vanuit verschillende rollen: als inspirator, erfgoeddeskundige, beleidsmaker op cultureel en maatschappelijk gebied, huisvester van maatschappelijke functies, visiemakers ten aanzien van de vitaliteit van kernen, als netwerker, RO-autoriteit (bestemmingsplan en vergunningen) en subsidieverstrekker, eigenaar van kerktorens en belastinginner.

AFSLUITEND

De kerkbesturen en stichtingen (in oprichting) en de gemeenteslaan de handen ineen om een duurzaam toekomstperspectief tevinden voor het waardevolle religieuze erfgoed van Berkellanddat door ontkerkelijking de reguliere religieuze functie verliest.

We hebben samen een belangrijke verantwoordelijkheid om desamenwerking met elkaar vorm te geven. De kerkbesturen enstichtingen (in oprichting) nemen de verantwoordelijkheid ominitiatieven te ontplooien en de gemeente kan faciliteren metkennis, netwerk en op andere beschreven manieren.