Kwaliteitsplan openbare ruimte binnenstad Gouda

1.1 DE STEDENBOUWKUNDIGE VISIE 2005

Het nieuwe Kwaliteitsplan Openbare Ruimte voor de binnenstad staat niet op zich. Er bestaat al een (stedenbouwkundige) visie voor de binnenstad en haar randen uit 2005. Deze visie richt zich met name op het sturen van gebouwde ruimtelijke ontwikkelingen, het stimuleren van gewenste bouwinitiatieven en de daarbij bijbehorende beeldkwaliteit. De nadruk ligt vooral op stedenbouw en architectuur.

De bestaande stedenbouwkundige visie uit 2005 kent de volgende opbouw:

VISIE OP HOOFDLIJNEN

• –

  inventarisatie ruimtelijke plannen en beleid

• –

  cultuurhistorische analyse

• –

  ruimtelijke analyse

• –

  analyse gebruik en betekenis

• –

  ruimtelijk raamwerk / uitgangssituatie

• –

  ruimtelijke randvoorwaarden / dilemma’s

• –

  ruimtelijke ambities

BEELDKWALITEITSPLAN

• –

  handboek openbare ruimte

• –

  handboek architectonische en stedenbouwkundige randvoorwaarden

• –

  handboek ontwikkelingslocaties

• –

  beheerplan beeldkwaliteit

RUIMTELIJKE AMBITIES

De bestaande stedenbouwkundige visie voor de Binnenstad en haar randen omschrijft een aantal ruimtelijke ambities die, na bijna 20 jaar, nog steeds gelden:

1 Profileren van Gouda in de Deltametropool: niet alleen als ‘historische waterstad’, maar ook als ‘stedelijk knooppunt’;

2 Behoud van de unieke ligging van de binnenstad aan het open landschap van de Krimpenerwaard;

3 De karakteristiek van het rivierenlandschap is bepalend voor de ontwikkelingsrichting van de rivier, met haar zellingen, oevers en dijken;

4 Terugbrengen van de stad naar de rivier: het IJsselfront/ Veerstalgebied moet weer een ‘venster aan de rivier’ worden in plaats van de ‘achterdeur van de stad’;

5 Het doorvaarbaar maken van de Goudse binnenstad: ‘het water moet weer gaan leven’;

6 Versterken van de identiteit van Gouda als ‘waterstad’ door het creëren van meer open water; zowel ruimtelijk, als functioneel, als in de beleving;

7 Versterken van de karakteristiek van de singels: gesloten bebouwing aan de buitenzijde en variatie aan de binnenzijde;

8 Versterken van de eigen identiteit van de schillen rond de binnenstad: zij vormen de overgang van de binnenstad naar de rest van de stad;

9 Versterken van de ruimtelijke en programmatische relaties tussen de schillen en de binnenstad: met name in de entreegebieden en de ontwikkelingsgebieden;

10 Bij nieuwe ruimtelijke ingrepen dient zowel stedenbouwkundig als architectonisch de historische kavelmaat gerespecteerd te worden;

11 Nieuwbouwprojecten moeten relaties leggen en zichtbaar maken tussen de individuele kavel, het gebouw en de openbare ruimte;

12 Stimuleren van bouwen naar bouwinzichten van de huidige tijd, met in achtneming van ruimtelijke spelregels die zijn afgeleid uit de historische structuur, maat en schaal;

13 In het kernwinkelgebied zijn altijd niet-woonfuncties mogelijk op de begane grond, daarbuiten is het maatwerk. Bij voorkeur altijd woonfuncties op de verdiepingen;

14 Meer ruimte bieden voor het cultuurtoeristisch aanbod in de binnenstad;

15 Stimuleren van een hoogwaardig binnenstedelijk (woon) milieu, waarin het autoverkeer wordt teruggedrongen ten gunste van voetgangers, fietsers, deelvervoer en (kleinschalig) openbaar vervoer.

1.3 DE OMGEVINGSVISIE GOUDA

In 2005 waren thema’s als klimaatverandering, hittestress, vergroening, biodiversiteit en duurzaamheid nog niet actueel. Juist deze onderwerpen bepalen meer en meer de gewenste toekomstige ruimtelijke kwaliteit en het gebruik van de leefomgeving.

Vanwege de komst van de Omgevingswet heeft de gemeente Gouda in 2022 een Omgevingsvisie opgesteld. De Omgevingsvisie Gouda bevat het gemeentelijk beleid over de leefomgeving: de ruimte waarin wordt gewoond, gewerkt, ontmoet en gerecreëerd. In de Omgevingsvisie beschrijft de gemeente hoe ze kijkt naar de ontwikkeling van de stad en welke kansen én uitdagingen er zijn. Ook wordt aangegeven hoe ze daarmee om wil gaan.

Alle thema’s die met de fysieke omgeving te maken hebben komen voorbij: wonen, werken, verkeer, openbare ruimte, natuur en milieu en gezondheid.

De Omgevingsvisie Gouda benoemt specifiek het belang van het verleden en een aantal typische Goudse waarden.

DE HISTORIEVAN DE BINNENSTAD

Het Gouda van nu heeft haar oorsprong in het verleden.

• •

  De watergangen (Gouwe, grachten en singels, het Stroomkanaal en de Hollandsche IJssel)

• •

  De spoorlijn (1855)

• •

  De historische linten en het polderlandschap (natuur en recreatie)

• •

  De handel: vanuit de omliggende polders werden goederen naar de Goudse Waag vervoerd en op de Markt verhandeld

• •

  De industrie (bereikbaarheid over water)

• •

  De stadsuitbreidingen, waarmee Gouda is uitgegroeid tot een complete stad met een regiofunctie

DE VIJFGOUDSE WAARDEN

• 1.

  Compact Gouda met bruisend historisch centrum en rustige randen

• 2.

  Compleet en evenwichtig Gouda, waar mensen graag in goede gezondheid wonen, werken, recreëren, van cultuur genieten en winkelen.

• 3.

  Strategische regionale ligging in de Randstad. Onderdeel van de Randstad, met een eigen regionale functie voor de omliggende kernen

• 4.

  Gouda te midden van het Groene Hart, met waardevol landschap, natuur en veel water

• 5.

  Initiatiefrijk Gouda met een actieve en betrokken bevolking

Deze belangrijke Goudse Waarden verdienen aandacht en waar mogelijk ook verdere ontwikkeling. Aan de andere kant staat de stad voor grote opgaven door veranderingen om ons heen. Die veranderingen betekenen, net als in het verleden, dat ook de stad zal veranderen. Denk bijvoorbeeld aan het klimaat. Of de toenemende vraag naar woningen, de transitie in de bedrijvigheid en de veranderende bevolkingssamenstelling.

In de Omgevingsvisie Gouda 2022 staan de belangrijkste Goudse Opgaven. Om die op te lossen moeten er Goudse Keuzes worden gemaakt. De Omgevingsvisie omschrijft de belangrijkste opgaven van Gouda voor de toekomst en maakt waar nodig keuzes.

DE GOUDSE OPGAVEN

• 1.

  Behoud van de historische stad

• 2.

  Duurzame doorontwikkeling

• 3.

  Prettig woon- en leefklimaat voor iedereen

• 4.

  Gezonde mensen door een gezonde leefomgeving

• 5.

  Een blijvend sterke economie en regionale positie

Per opgave worden de specifieke deelopgaven geformuleerd. Hierin staat de historische binnenstad op één, maar hebben de andere opgaven ook betrekking op de binnenstad.

DE KEUZES VOOR DE LEEFOMGEVING

Voor de toekomst richt Gouda zich met haar opgaven op de volgende thema’s:

• 1.

  Duurzame mobiliteit

• 2.

  Florerende stad

• 3.

  Gezonde groene stad

• 4.

  Energietransitie

• 5.

  Sterke wijken

Kwaliteitsplan OPENBARE RUIMTE

Voor het Kwaliteitsplan Openbare Ruimte in de binnenstad ligt de focus allereerst op het behoud van de historische binnenstad. Deze kwaliteit dient te worden bewaard, leesbaar worden gemaakt en doorgegeven aan de volgende generaties. Voor wat betreft de leefomgeving concentreert de KOR zich op de drie thema’s “duurzame mobiliteit”, “florerende stad” en “gezonde groene stad”. Deze ambities geven richting aan de opzet en inhoud van het nieuwe Kwaliteitsplan Openbare Ruimte voor de Goudse binnenstad.

1.4 VAN BELEID NAAR RUIMTELIJKE KADERS

2.1 HET KWALITEITSPLAN ALS WERKWIJZE

De herinrichting van de Goudse binnenstad is een grootschalige opgave, die meerdere jaren in beslag gaat nemen. De gefaseerde aanpak van de openbare ruimte zal door verschillende projectleiders, ontwerpbureaus en aannemers worden opgepakt.

Het Kwaliteitsplan Openbare Ruimte en de LIOR voor de binnenstad bieden de handvatten naar een samenhangende en zorgvuldige regie op die opgave. Het delen van de juiste, eenduidige informatie en het maken van zorgvuldige ontwerpkeuzes in het proces waarin verschillende belangen zijn vertegenwoordigd, vraagt om een eenduidige werkwijze in elke ontwerpopgave.

Het KOR biedt die handleiding om te zorgen dat alle deelopgaven uiteindelijk weer samenkomen in een integrale afweging op het niveau van de hele binnenstad.

Het Kwaliteitsplan is een overkoepelend en kaderstellend document, dat richting geeft aan het formuleren van de juiste complete opgavedefinitie, het integrale ontwerpproces en de daarin te maken keuzes.

Het tweede deel van het Kwaliteitsplan gaat in op die werkwijze aan de hand van een aantal typisch Goudse karakteristieken en doelen, die samen de complexe gelaagdheid van Gouda en de ontwerpopgave tastbaar en bespreekbaar maken:

• •

  de cultuurhistorie zichtbaar in de binnenstad

• •

  de gelaagde stad

  • –

    de poorten,

  • –

    de ruimtelijke structuurdragers,

  • –

    het labyrint,

  • –

    de gebiedsprofielen

• •

  de klimaatrobuuste stad

• •

  de beleefbare stad

De werkwijze begint bij het verduidelijken van de vier meest bepalende tijdlijnen in de historische binnenstad, die zichtbaar moeten worden vertaald in de openbare ruimte en daarmee duurzaam bewaard in de stadsplattegrond.

Vervolgens wordt ingegaan op de rijke gelaagdheid van de stadsplattegrond. Bij elke herinrichtingsopgave, vertelt iedere laag iets over de ruimtelijke context en de juiste onderzoeken en dialoog die gevoerd moet worden: intern tussen gemeentelijke afdelingen, met de AOK en natuurlijk ook met de burgers. Uiteindelijk is het ontwerpproces een zorgvuldige afweging van ontwerpkeuzes in relatie tot de verschillende lagen in de binnenstad.

Al deze kennis wordt gebruikt om een werkwijze samen te stellen,waarin de openbare ruimte in de binnenstad cultuurhistorisch, identiteitvol en beleefbaar, gastvrij en aantrekkelijk en klimaatrobuust wordt meegegeven aan volgende generaties

De poorten zijn een aparte opgave in het functioneren en beleven van de binnenstad. Het zijn de entrees vanuit de omliggende wijken (en voor de bezoekers van verder weg) naar het centrum van Gouda en bepalen de toegankelijkheid en gastvrijheid van de binnenstad.

De ruimtelijke structuurdragers in de Goudse binnenstad zijn geïnventariseerd en met thema’s als identiteit, gebruik en vergroening integraal afgewogen en vastgelegd in beeld. Zij bepalen de beleefbaarheid, leesbaarheid en doorwaadbaarheid van de binnenstad.

Voor alle ruimtelijke structuurdragers zijn principeprofielen opgesteld voor een heldere, leesbare ruimtelijke structuur in de binnenstad.

Naast de grote ruimtelijke structuren, is het kleinste weefsel van hofjes, zijlen en stegen benoemd. Het labyrint van de binnenstad hoort bij de binnenstad en bepaalt mede het DNA van Gouda..

De historische en ruimtelijke tijdlijn van de binnenstad wordt benoemd met een viertal gebiedsprofielen. Deze gebiedsprofielen volgen de cultuurhistorische opbouw van Gouda en maken heldere keuzes zichtbaar in een strategie om alle kenmerken van die geschiedenis in de openbare ruimte te versterken.

Het palet aan ontwerpkennis wordt gecompleteerd met de opgave voor de klimaatrobuuste binnenstad en de beleefbare stad.

2.2 GOUDA - CULTUURHISTORISCHE WATERSTAD

De geschiedenis van 750 jaar Gouda laat een binnenstad zien die zich ontwikkelt. Een dynamisch stedelijk weefsel dat zich door groei, oorlogen, welvaart en uitvindingen steeds weer opnieuw aanpast. Gouda is een stad met een verleden en een toekomst. De vraag is hoe Gouda haar identiteit behoudt, maar ook het verleden.

Hoe kan de stad zich richten op de toekomst?

De Goudse binnenstad kenmerkt zich door zowel gewenste als ongewenste grote ingrepen uit het verleden. Nu staat de stad opnieuw voor grote opgaven: bodemdaling, de woningvraag, een veranderende economie, de energietransitie, rioolvervanging, klimaatadaptatie, verkeer etc.

Dit alles heeft een effect op de fysieke leefomgeving en vraagt om een integrale visie. Een visie die enerzijds de historie en waarden van Gouda borgt en versterkt en anderzijds ruimte biedt aan een duurzame en gezonde leefomgeving.

De gelaagdheid in de cultuurhistorie is terug te zien in de opbouw van de binnenstad. De singels lijken een logische fysieke grens tussen binnenstad en haar randen. Verschillende delen in de binnenstad laten de kenmerken uit verschillende perioden in de geschiedenis zien. Soms letterlijk naast elkaar.

Alle "schillen" in de tijd van de binnenstad vertellen het verhaal van Gouda. Al die zichtbare en onzichtbare verhaallijnen vertegenwoordigen een waarde in de identiteit en daarmee toekomst van de binnenstad.

Het is niet de intentie om de tijd terug te draaien en de historische binnenstad naar één bepaalde tijdsperiode terug te brengen. Aan de hand van de karakteristieke structuren in de stad wordt de tijdlijn van de ontwikkeling van de binnenstad zichtbaar gemakt. Daarmee komt de dynamische geschiedenis van de stad krachtig naar voren in de gelaagde stadsplattegrond van de binnenstad.

DE CULTUURHISTORIE ZICHTBAAR EN LEESBAAR

De dynamische ontwikkeling van de binnenstad van Gouda kent enerzijds continuïteit en anderzijds dynamiek. Dat geldt zowel voor de gebouwde omgeving als voor de openbare ruimte.Elke laag die in de loop der tijd is toegevoegd aan de stadsplattegrond, draagt bij aan het beeld en de geschiedenis van de binnenstad.

Een belangrijke stap voor het behoud van de identiteit en cultuurhistorie van de binnenstad is het benoemen van de markante periodes in de ontstaansgeschiedenis van Gouda. Dit zijn leesbare “jaarringen” binnen de singels. Ze vertegenwoordigen een evenredige waarde in de ontwikkeling van de binnenstad.

In dit Kwaliteitsplan Openbare Ruimte 2022 worden de volgende vier tijdvakken onderscheiden:

• –

  de oorsprong (13e eeuw)

  (omgeving Sint Janskerk en Vroesentuin)

• –

  de handel- en waterstad (13e – 16e eeuw)

  (groei tot aan de singels)

• –

  de klooster- en nijverheidsstad (17e- 19e eeuw)

  (grootschalige inbreidingen in de randen van het oorspronkelijke kleinschalige weefsel)

• –

  de moderne stad (20ste eeuw – nu)

  (verdere inbreiding en transformaties met complexen voor wonen en winkels en de komst van de auto)

De gemeente wil de rijke historie van de binnenstad van 1200 tot en met nu, doorgeven aan volgende generaties. Daarin is de openbare ruimte als identiteit en drager van verhaallijnen even belangrijk als de bebouwing. Ze dienen altijd samen te worden bekeken en gewogen.

de groei van de binnenstad door de eeuwen heen

2.3 DE HISTORIE - ZICHTBAAR ALS TIJDLIJN DOOR DE BINNENSTAD

DE DYNAMIEK VAN DE GOUDSE BINNENSTAD

Sinds het ontstaan (ongeveer 11e eeuw) is Gouda ontwikkeld en gegroeid tot de stad die het nu is. Een stad met een duidelijke cultuurhistorische en waterrijke identiteit. De Goudse binnenstad is dé Nederlandse binnenstad waar water en cultuurhistorie sterk met elkaar zijn verweven in het ruimtelijk weefsel van de stad.

Wat is daarvan nu nog zichtbaar en welke gelaagdheid is daarin aan te brengen? Om die vraag op de juiste manier te kunnen beantwoorden, is een goed inzicht in de historische ontwikkeling van de binnenstad van belang. Hier volgt een korte samenvatting van de relevante stappen in die ontwikkeling die Gouda sinds haar ontstaan heeft gemaakt. Inclusief de veranderingen die de stad in de loop van haar geschiedenis heeft doorgemaakt.

GOUDA TOT 1272: DE OORSPRONG

Gouda is ontstaan op de plek waar de IJssel en Gouwe destijds samenkwamen. De ondergrond speelde een belangrijke rol in de keuze en vestigingsvoorwaarde van het prille Gouda. Hier lag langs de rivier een oeverwal met een kleidek dat een stevigere ondergrond bood dan de omliggende veengronden.

Het begin van Gouda is in de stadplattegrond terug te herleiden naar de motte (omgrachte ringwal met een burcht) ter plaatse van de huidige Molenwerf. Ten oosten van de ringgracht bevond zich de hofstede. De ringgracht is nog goed herkenbaar in de huidige stadsplattegrond. Zij sloot aan op een mogelijk oude loop van de Gouwe, ongeveer ter hoogte van de huidige Spieringstraat. In de 13e eeuw wordt het water gecontroleerd. De Hollandsche IJssel wordt bedijkt en de haven wordt gegraven als kunstmatige Gouwemond naar de Hollandsche IJssel.

1272 – 1550: STADSRECHTEN EN DE CONTOUR VAN DE BINNENSTAD

In 1272 krijgt Gouda stadsrechten. De tweede groei van de jonge stad concentreert zich vooral door een uitbreiding met bebouwing aan weerszijden van de haven (grens grachten Peperstraat en Spieringstraat).

Met de verplichte vaarroute via de Gouwe en het tolprivilege voor Gouda en benut de stad haar strategische positie en begint de tijd van welvaart en groei.Tot 1350 groeit de stad organisch door richting de nieuw aangelegde singels.

Na 1350 richt de groei zich niet meer naar buiten maar betreft het vooral verdichting van de vele open plekken. De groei en verdichting van de stad is gekoppeld aan de groeiende welvaart door toename van handel en bierbrouwerij. De rol van het geloof in de maatschappij is direct terug te zien in de toename van het aantal kloosters in de stad.

De periode 1350-1550 is – mede door de verdichting - ook een periode van grote stadsbranden. Na de stadsbrand in 1438 wordt het stadhuis op de markt opnieuw opgebouwd. Ook de Sint Jan ontkomt niet aan de stadsbranden. Bij het herstel wordt de kerk steeds opnieuw vergroot tot uiteindelijk een van de grootste kerken van Europa in de 16e eeuw. De contour van de huidige binnenstad tekent zich duidelijk af, met de singels als heldere grens.

1550 – 1900: ROERIGE TIJDEN VAN OORLOG EN VERANDERING

De tachtig jarige oorlog leidde een lange periode van onrust en conflicten in. Voor Gouda betekende dit een lange periode van economische groei en neergang, gecombineerd met ingrijpende wijzigingen in de stadsplattegrond. De stadsmuren en kloosters werden afgebroken. Gouda werd een nijverheidsstad en ook de kaashandel groeide. Deze handel was zo belangrijk dat de nieuwe Waag in 1668 pal tegenover het stadhuis werd gebouwd.

In de 19e eeuw werd Gouda bereikbaar per spoor en de industrialisatie leidde tot nieuwe impulsen. De aanleg van een stedelijk riool verbeterde de volksgezondheid in de sterk verdichte stad. Daardoor verdwenen veel van de oorspronkelijke zijlen, grachten en andere watergangen.

PERIODE 1900 – HEDEN: DE MODERNE TIJD

Net als de kloosters enkele eeuwen eerder, verdwijnen vanaf het midden van de twintigste eeuw ook de fabrieken weer uit de binnenstad. Die plekken worden in de twintigste eeuw opgevuld met woningbouw en winkels.

De na-oorlogse schaalsprong in woningbouw en winkels betekent een volgende invulling met grote complexen binnen het oorspronkelijk kleinschalig weefsel van de binnenstad.

Voorbeelden van de vergroting in maat en schaal zijn de Hema, de nieuwe Marktpassage en de woningbouw complexen uit de jaren zestig, zeventig en tachtig.

Met de groeiende welvaart en mobiliteit wordt ook de auto meer en meer onderdeel van de historische binnenstad.

Met name in de buitenste schil van de binnenstad – en dan vooral tussen de Kleiweg en de Lange Tiendeweg - verandert het weefsel van de historische stad structureel. In die hoek van de binnenstad leidt de gewijzigde stedenbouw tot een nieuwe aaneenschakeling van pleinruimten parallel aan de Kleiweg. Een ruimtelijke structuur die tot dan nog niet bestond.

2.4 GOUDA - GELAAGDE STAD

In het vorige hoofdstuk is kennisgemaakt met de ontstaansgeschiedenis / ontwikkeling van de Goudse binnenstad en haar kenmerkende tijdlijn.

Die kennis wordt nu aangevuld met de complexe gelaagdheid in de binnenstad, aan de hand van een viertal thema’s: de poorten, de ruimtelijke structuurdragers, het labyrinth en de gebiedsprofielen.

Afhankelijk van de ontwerpopgave, vertelt iedere laag iets over de ruimtelijke context en de juiste onderzoeken en afweging van ontwerpkeuzes in relatie tot de verschillende lagen in de binnenstad.

DE STADSPLATTEGROND ALS BASIS

Het is bij elke herinrichtingsopgave van groot belang om kennis te hebben van de ontwikkelingsgeschiedenis van de stadsmorfologie. Dat is het weefsel van de bebouwing enerzijds en de openbare ruimte anderzijds. Gezamenlijk bepalen zij de opbouw van de stadsplattegrond en tonen de eerder omschreven identiteit van de verschillende tijdperken in de ontwikkeling van de Goudse binnenstad.

Om de waarden, keuzen en opgaven voor de Goudse binnenstad zo goed mogelijk te borgen in de visie op de openbare ruimte, volgt het Kwaliteitsplan Openbare Ruimte voor de binnenstad de volgende “lagenopbouw”:

DE POORTEN

De poorten zijn de toegangen naar de binnenstad. Sommige poorten zijn er al sinds het ontstaan van de stad, weer andere zijn pas in de laatste honderd jaar toegevoegd. Sommige poorten verbinden de aangrenzende woonwijken, weer andere verbinden de stad met de Hollandsche IJssel of geven toegang voor mensen vanuit de regio of de Randstad.

DE RUIMTELIJKE STRUCTUURDRAGERS

De binnenstad van Gouda kent een aantal ruimtelijke structuurdragers. Deze bepalen als een skelet de vorm van de stadsplattegrond. Sommige zijn leidend geweest in de ontwikkeling van de binnenstad (bijvoorbeeld de waterlopen). Sommige zijn getransformeerd in tijd (de Nieuwe Haven) of zijn nieuw ontstaan als gevolg van een stedelijke ontwikkeling (bijvoorbeeld Agnietenstraat).

Op basis van hun eigen identiteit of rol in de stadsplattegrond, eventueel aangevuld met de opgave vanuit de gebiedsprofielen, worden de ruimtelijke structuurdragers helder benoemd en onderscheiden. Daar waar eenheid en continuïteit kan worden nagestreefd, wordt dat als opgave vastgelegd.

HET LABYRINT

De stadsplattegrond van Gouda kent naast de herkenbare ruimtelijke structuren ook een kleinschaliger, dieper verborgen weefsel aan hoven, stegen, zijlen en andere plekken. Dit “labyrint” is karakteristiek en zeer waardevol om te benoemen als laag van de binnenstad. Met name de combinatie van de heldere lange lijnen met het kleinschalig weefsel van verrassingen en verborgen plekken maken het dna van de Goudse binnenstad uniek.

DE GEBIEDSPROFIELEN

Anders dan in het vorige KOR wordt de kwaliteit van de bestaande identiteiten niet ten opzichte van elkaar gewogen. De betekenis van elke tijdlijn in de stadsplattegrond en daarmee de betekenis van die tijdlijn voor de identiteit van de Goudse binnenstad is namelijk gelijkwaardig. Samen maken zij de cultuurhistorie van Gouda zichtbaar. Wel wordt gekeken welke kenmerken en waarden deel uit maken van dat specifieke tijdperk in de stadsplattegrond. En waar zij bijdragen aan de leesbaarheid van de binnenstad of niet.

Er worden voor de binnenstad vier gebiedsprofielen onderscheiden, die de historie van Gouda vertellen:

• •

  De Oorsprong (O)

• •

  Handel en Water (H)

• •

  Verandering en Schaalsprong (V)

• •

  De Poorten en Randen (P)

Per gebiedsprofiel wordt verwoord welke periode in de geschiedenis leidend is in de leesbaarheid van de stadsplattegrond, welke kenmerken de nadruk krijgen en welke strategie nodig is.

2.5 DE KLIMAATROBUUSTE BINNENSTAD

Naast het behoud en versterken van de bestaande groenstructuur in de Goudse binnenstad, zijn er nog meer stappen mogelijk op weg naar een groene en klimaatadaptieve binnenstad voor natuur en mens:

Meer bomen in de binnenstad

Groen – en met name bomen – levert een grote bijdrage aan het voorkomen van klimaatproblemen in de stad. Ze zorgen voor schaduw, houden water vast en staan dat weer geleidelijk af aan de omgeving. Daarnaast zuiveren bomen en groen de lucht en bieden een gezonde habitat voor mens én natuur. Daarom is het belangrijk om in de binnenstad meer boomstructuren te realiseren. De vol liggende ondergrond, hoge grondwaterstand en smalle straten maakt het planten van bomen niet gemakkelijk. Maar meer bomen is noodzakelijk om de hittestress te verminderen. Bij de keuze van de soort bomen zal gekeken worden naar de bomen die passen bij de historische ontwikkeling van Gouda, soorten die passen en overleven in de Goudse ondergrond maar ook bomen die bijdragen aan het verhogen van de biodiversiteit.

De historische linten Kleiweg en Lange Tiendeweg en de Markt zijn de drukst bezochte plekken in de historische binnenstad. Het ontbreken van significant groen met bomen, maken van deze publieke hotspots plekken met hittestress.

Een ongewenste combinatie. Langs de winkellinten en op de Markt zijn daarom (extra) bomen nodig. Dit betekent wat voor beheer doordat er wellicht alleen bomen in een bak of leibomen mogelijk zijn. Bomen in een bak betekent watergeven in droge periodes. Leibomen betekent jaarlijks snoeionderhoud. Het beheer moet hier op toegerust zijn.

De Markt is een zeer versteend plein met weinig groen. In de steeds hetere zomers stijgt de temperatuur op de markt tot soms wel 52 graden, Extra vergroening is hier belangrijk om de beleving te verhogen en hittestress en wateroverlast tegen te gaan. Op de Markt stonden in het verleden bomen. Deze begeleidden de wanden van het plein en zorgden voor schaduw. Nu is het voornamelijk een open pleinruimte met het stadhuis.

Er is ruimte voor de weekmarkt en voor grote evenementen. Vanuit klimaat en een gezonde leefomgeving ligt op de Markt een duidelijke vergroeningsopgave. De precieze vorm en hoeveelheid groen langs de linten en op de Markt dient met zorg te worden bepaald. De uitwerking moet gebeuren in balans met de aanwezige cultuurhistorische waarden en andere ruimtevragen waaronder de warenmarkt en evenementen.

Meer groen en minder verharding

Om deze structuren te versterken krijgen de bomen een ruimere groeiplaats met robuuste onderbeplanting. De ruimte hiervoor ontstaat als er minder geparkeerd wordt langs de grachten (Verkeerscirculatieplan). Bij herinrichting worden groeiplaatsen van bomen verbreed en de onderbeplanting aangevuld. Afwateren op de groen- en boomvakken biedt een kans tegen de droogtestress in de zomermaanden en de wateroverlast in de wintermaanden. Naast een invulling met groen ontstaat er door de vermindering van het parkeren langs de grachten, ook ruimte voor andere functies zoals fietsenstallingen en terrasjes.

Het verbinden van groengebieden

De impact van groen in de leefomgeving neemt exponentieel toe wanneer groen verbonden is met andere gebieden. Binnen de singels kunnen bestaande structuren worden aan geheeld en uitgebreid met nieuwe nevenlijnen in gebieden, waar nog geen of onvoldoende groene structuur is.

“Doel is om vergelijkbaar met de Singels door de hele binnenstad een aaneengesloten groene structuur te creëren voor mens en natuur. Het koppelen van dergelijke groenestructuren aan de randen en poorten buiten de binnenstad leidt tot een robuust en divers groen netwerk, verweven in de stadsplattegond van de binnenstad en verbonden via de poorten met het groen in de omliggende wijken.”

Combineren van kansen en mogelijkheden

In de openbare ruimte staat het groen nooit op zich. Het maakt onderdeel uit van de verblijfs- en/of verkeersfunctie. Wateropvang kan ondergronds worden geregeld met een HWA riool, maar groen kan bovengronds ook een bijdrage daaran bieden. Enkele voorbeelden:

• •

  Groen èn water: Achter de Waag is een mooi voorbeeld waar in de binnenstad de vergroeningsopgave, cultuurhistorie en tegelijkertijd waterberging is gerealiseerd in de openbare ruimte. Vooruitlopend op het voortzetten van het Zeugwater is een wadi aangelegd op de postie van de waterloop, waarmee naast de vergroeningsopgave ook de cultuurhistorie (zichtbaarheid watergangen) en het klimaatdoelstellingen een stap verder zijn gebracht.

  Dergelijke win-win situaties zijn natuurlijk ook mogelijk op andere plekken in de binnenstad.

• •

  Spelen, groen èn water: buitenruimte van scholen, hofjes en speelplekken in de binnenstad kunnen met een groene inrichting veranderen van hete verharde speelpleinen naar schaduwrijke en koele onverharde verblijfsplekken in de binnenstad.

• •

  Verkeersregulerig en groen: er staan veel paaltjes in de binnenstad om verkeer of parkeren te reguleren.

  Regelmatig komen bij de gemeente vragen binnen voor meer paaltjes. Waarom geen bloembak in plaats van een paaltje waarbij bewoners de bakken adopteren en het onderhoud hiervan doen?

2.6 GOUDA BELEEFBARE STAD

“De binnenstad van Gouda verdient een aangesloten structuur van plekken, pleinen, wandelgebieden en straten te worden, die de verschillende functies en identiteiten met elkaar verbindt tot een aantrekkelijk, hoogwaardig en gastvrije openbare ruimte van de binnenstad.”

Met de juiste balans in gebruik van het openbaar gebied ontstaat de mogelijkheid om samenhang en identiteit aan de openbare ruimte te geven.

Om die diverse kwaliteiten in de binnenstad te kunnen beleven, kan naast het functionele ook de beleving voorop staan. In de binnenstadseconomie staat steeds vakerde beleving voorop: de customer journey. Hoe wordt de bezoeker verleid om juist naar Gouda te komen en daar zijn bezoek te verlengen.

De Goudse binnenstad kan een totaal beleving bieden. Een aangenaam en afwisseld verblijf niet alleen voor de bezoeker, maar voor alle gebruikers van de Goudse binnenstad. De Gouwenaren voorop. Welke ingrediënten zijn nodig en mogelijk om van de Goudse binnenstad een complete stad te maken?

Het Kwaliteitsplan (2023 )definieert de volgende waarden voor het openbaar gebied: cultuurhistorie, identiteit, gastvrij en bruikbaar, groen, gezond en duurzaam. Deze waarden zijn allemaal van toepassing bij de verbetering van de openbare ruimte van de binnenstad.

Een binnenstad met een rijk palet aan kwaliteiten, even rijk als de historie van de binnenstad zelf.

De binnenstad is een aantrekkelijk en veelzijdig doel op zich. Het kloppend levendig hart van een stad voor alle bevolkingsgroepen. Een place to buy, place to be, place to go to and stay, a place to love en a place to live. Vertaald naar het Nederlands in iets beter hanteerbare begrippen: compleet, gastvrij, vitaal, groen en beleefbaar.

COMPLETE BINNENSTAD

Een complete en veelzijdige binnenstad biedt ruimte aan alle gewenste functies voor haar publiek en bevolking. Wonen, werken, verblijven, winkelen en recreëren.

Die veelzijdigheid dient geëtaleerd worden door de juiste mix van functies in en door de binnenstad. De gebruiker (bewoner, ondernemer, consument, recreant) verwacht voor de binnenstad een totale belevenis.

GASTVRIJ

De keuze om de voetganger in de binnenstad leidend te verklaren in de inrichting is een juiste keuze voor het cultuurhistorisch centrum van de stad.

Dit opent de mogelijkheid voor de verbetering van de openbare ruimte en routes, de verblijfskwaliteit en gastvrijheid waarmee de gebruiker wordt ontvangen.

Ontwerpen vanuit het perspectief van de voetganger leidt tot een verbeterde routing en leesbaarheid van de diverse binnenstad.

VITAAL

Een succesvolle binnenstad is een gezonde binnenstad. Gezond voor haar gebruikers door een goede, gezonde leefomgeving, waar men wil verblijven en ontmoeten. Een omgeving ook uitnodigt tot gebruik. En waar je langer gebruik van wil maken.

Een succesvolle binnenstad is ook een vitale stad: een stad met een compact winkelgebied, voldoende voorzieningen, evenementen en andere functies, die horen bij een complete en diverse binnenstad.

GROEN EN WATERRIJK

Bestaande groenstructuren dienen weer met de binnenstad te worden verbonden of daar doorheen te lopen. Groen en water zijn per definitie waardevolle ingrediënten in een openbaar gebied en dragen bij tot het juiste beeld, gebruik en de beleving. Met name in druk gebruikte, dichte en verharde binnensteden biedt voldoende groen en water diversiteit, rust, schaduw, verkoeling aan de leefomgeving en haar gebruikers: bewoners en bezoekers.

VERRASSEND

De historische binnenstad van Gouda heeft een groot aantal bijzondere openbare plekken in haar binnenstad waaronder bijvoorbeeld de Markt, de Museumhaven, het Houtmansplantsoen en natuurlijk de omgeving rondom de Sint Janskerk.

Een deel van die bijzondere kwaliteit ligt (deels) verborgen achter de muren in de stadsplattegrond, bijvoorbeeld de Willem Vroesentuin, de binnenplaats van het Weeshuis, de binnentuin van het Willem Vroesenhuis of de museumtuin. Daarnaast heeft Gouda de unieke gelegenheid om een eigen ringvormig stadspark rond haar binnenstad te maken.

De grote kwaliteit van een compacte binnenstad, is de mogelijkheid om naaste de heldere routes ook op ‘ontdekkingsreis’ te gaan. De mogelijkheid te hebben om een andere richting op te gaan om verderop weer de hoofdstructuur te herkennen. Juist die beide werelden (structuren en labyrint) is wat een historische binnenstad uniek maakt. En de bezoeker verleidt te gaan dolen.

BELEEFBARE STAD

Met initiatieven zoals het Singelpark wordt gezocht naar de combinatie van een identiteit in de binnenstad, om er vervolgens kwaliteit, waarde en beleving aan mee te geven. Kijkend naar de gelaagdheid en diversiteit van de stadsplattegrond, kunnen dergelijke initiatieven door de gemeente verder worden uitgebouwd tot herkenbare kwaliteitsdragers van de binnenstad en thematische routes door de stad. Om te maken, te versterken, te promoten en te beleven. Enkele mogelijke routes om vanuit te werken:

• –

  de singelparkroute

• –

  de historische route

• –

  de winkelroute

• –

  de waterroute

• –

  de doolroute (stegen en hofjes)

• –

  de tuinenroute

De routes verbinden de punten met hetzelfde thema met elkaar, maar kunnen elkaar ook kruisen, zodat je langs de route onderweg de keuze hebt om thema te veranderen.

Er zijn nu al verschillende wandelroutes in de binnenstad. De hierboven genoemde thema’s gebruikt worden als bron van inspriatie en aanvulling.

3.1 VOORBEELDUITWERKINGEN OBV DE WERKWIJZE IN HET KWALITEITSPLAN

DE WERKWIJZE:

Om de werkwijze van het Kwaliteitsplan te verduidelijken nemen we uit de binnenstad van Gouda een paar typerende opgaven in de openbare ruimte. Het betreft een project dat de komende jaren aan bod komt en een lopend project.

Aan de hand van die voorbeelden verduidelijken we op een vereenvoudigde manier de werkwijze en de voor de hand liggende keuzes.

Voorbeeld 1:Herinrichting Hoge Gouwe

De cultuurhistorie:

De Hoge Gouwe maakt onderdeel uit van de Gouwe, de gekanaliseerde rivier waar Gouda haar ontstaan en naam aan heeft te danken. Naast de Hoge Gouwe is er ook een Lage Gouwe aan de andere zijde van het water. De Gouwe is de belangrijkste verbinding door de binnenstad naar enerzijds de Hollandsche IJssel en anderzijds het achterland. Door de gunstige ligging van Gouda in de omgeving en de verkregen tolrechten kent Gouda een grote welvaart als handel- en waterstad.

Stadsplattegrond:

De Gouwe is de belangrijkste waterverbinding in de historische binnenstad, via de Haven verbonden met de Hollandsche IJssel. Aan weerszijden wordt het water begeleid met voorname bomenrijen en statige gevels van weleer. Een aantal gebouwen onttrekt zich aan deze aaneenschakeling van statige panden, waaronder de visbanken en in een later stadium de grote Gouwekerk. Ook de Donkere Sluis en het Amsterdams Verlaat zijn onderbrekingen in de continuïteit van de watergang.

De gelaagde stad:

De laag “Poorten” is van toepassing op de opgave, vanwege de directe relatie met meerdere poorten en de kruising van verbindingen via de bruggen met doorgaande routes van en naar andere poorten.

De laag “Ruimtelijke structuurdragers” is van toepassing op de opgave. Daarin is de Gouwe een van de belangrijkste waterrijke structuurdragers met een hoge cultuurhistorische waarde. Er is een sterke opgave voor duurzaam behoud van de historische identiteit en vermindering van de impact van de auto ten gunste van verblijfskwaliteit en groenkwaliteit.

De laag “Labyrint” is van toepassing vanwege de vele routes, en de mogelijkheid om aanwezige en verloren stegen weer zichtbaar en beleefbaar te maken.

Het gebiedsprofiel H is van toepassing. De samenhang in het weefsel is goed bewaard. wel zijn er drie gebouwde locaties (Gouwekerk, visbanken) en twee “buitenruimten” (Amsterdams Verlaat en de Donkere Sluis) die nader verkend moeten worden of hier een verbijzondering / afwijking op het continue karakter van het profiel van de Gouwe op haar plek is.

Verkeerscirculatieplan

De Gouwe dient autoluw en parkeerluw heringericht te worden als aantrekkelijk verblijfsgebied voor de voetganger en fietser. Voorlopig blijft de Gouwe een belangrijke route voor expeditieverkeer voor de binnenstad.

De Klimaatrobuuste stad

Behoud en verbetering van de bestaande boomstructuren langs de Gouwe (en de Haven) is nodig met meer ruimte voor de bomen en onderbeplanting en op termijn een duurzame keuze voor een biodiverse boomsoort van de 1e grootte, die zich goed verhoudt met het kadeprofiel. Bij voorkeur een homogene structuur.

De Beleefbare stad

Op alle mogelijke fronten maakt de Hoge en Lage Gouwe onderdeel uit van de beleefbare stad. Dat dient te worden behouden en versterkt.

Voorbeeld 2:Herinrichting Agnietenstraat

De cultuurhistorie:

De Agnietenstraat is een “nieuwe” openbare ruimte, ontstaan in de 20e eeuw. Parallel aan de Kleiweg wordt steeds de buitenrand van de binnenstad verder verdicht met oa. de Nieuwe Passage en grootschalige woonblokken met winkels in de plint. In het gebied liggen markante gebouwen, waaronder brugwachtershuisje, de kazerne (nu Cheese Experience), de bijzondere architectuur van de Hema en de Agnietenkapel.

Stadsplattegrond:

De Agnietenstraat is een lange straat, parallel aan lint van de Kleiweg en opgespannen tussen de Blekersingel en de Nieuwe Markt, met om de hoek de Waag. Door de vele gebouwde ingrepen van verschillende periode, ontbreekt de eenheid in beeld van de openbare ruimte en gevels. Wel biedt de Agnietenstraat een fascinerende route langs die gebouwde dynamiek in dit deel van de binnenstad.

De gelaagde stad:

De laag “Poorten” grenst aan de opgave omdat de Kleiwegbrug als poort via de Korte Vest ook toegang biedt aan de Agnietenstraat. Een van de belangrijkste fietsroutes naar het centrum verloopt via de Agnietenstraat.

De laag “Ruimtelijke structuurdragers” is wel van toepassing op de opgave. Daarin is de Agnietenstraat gedefinieerd als “(winkel-)lint”. Dat betekent dat de huidige inrichting als verkeersruimte dient te worden aangepast naar een aantrekkelijke karakteristieke wandelroute met verblijfskwaliteit.

De laag “Labyrint” is van toepassing vanwege de aangrenzende Kazernestraat en Nieuwstraat en de kleine verbindingen richting de singel. De aandacht gaat ook uit naar de continuïteit van de route vanaf de Nieuwe Markt.

De gebiedsprofielen H en V zijn van toepassing. Dat betekent dat waar mogelijk de samenhang in het weefsel wordt hersteld. Alleen is door de veelvuldige en grootschalige aanpassingen in het binnenstedelijk weefsel weinig context of continuïteit om op terug te vallen. Een aanvullend leitmotief in de openbare ruimte als eigen identiteit is nodig om de openbare ruimte weer samenhang en kwaliteit mee te geven.

Winkelvisie:

De Agnietenstraat maakt onderdeel uit van het kernwinkelgebied. Het kernwinkelgebied is autovrij, verblijfsgebied en goed verbonden met de verschillende routes en de functionele mixzone / dwaalgebied.

De Klimaatrobuuste stad:

Als onderdeel van het kernwinkelgebied heeft de verharde Agnietenstraat een vergroeningsopgave en klimaatopgave (hittestress, waterstress, droogtestress). Dat betekent een zorgvuldige inpassing van bomen en plantvakken als onderdeel van het verblijfsgebied / winkelgebied.

De Beleefbare stad:

De aantrekkelijkheid en gastvrijheid van de buitenruimte van de Agnietenstraat verdient verbetering. Dat geldt ook voor de logische verbindingen naar de overige delen van de binnenstad. De Agnietenstraat moet onderdeel worden van de verschillende beleefroutes door het centrum. Bijzonder is dat een wandeling door de straat zelf een fascinerende wandeling langs een van de meest dynamische gebieden in de binnenstad kan vertellen.

3.2 HET KWALITEITSPLAN - EN NU VERDER

Het Kwaliteitsplan Openbare Ruimte (KOR) voor de binnenstad van Gouda heeft als doel om een bijdrage te leveren aan de opgaven die Gouda zich heeft gesteld in de binnenstad. Een opgave, waar de kwaliteit van de openbare ruimte van die binnenstad een grote bijdrage aan heeft. Zeker de komende jaren waar, genoodzaakt door het veranderend klimaat en een wijziging in het grondwaterpeil, grote delen van de binnenstad opnieuw ingericht gaan worden.

Het Kwaliteitsplan is een overkoepelend en kaderstellend document, dat richting geeft aan de vervolgopgaven.

Enerzijds is het een document, waarin kennis wordt gedeeld en een werkwijze wordt voorgesteld om te komen tot de juiste definitie van de opgave en het juiste ontwerpproces.

Anderzijds neemt het stelling in het behoud van de cultuurhistorie, het versterken van de kwaliteit van de verblijfsruimte en het groen en de noodzaak voor een klimaatrobuuste en biodiverse binnenstad voor mens en natuur.

Voor de ruimtelijke structuurdragers zijn de meegegeven principeprofielen in de bijlage leidend. Voor de uitwerking van andere, minder prominente gebieden en specifieke locatiegebonden oplossingen is juist ruimte in de werkwijze gezocht in plaats van een blauwdruk. op die manier wordt de ideale balans gezicht in regie op de cruciale hoofdlijnen en meer vrijheid op andere niveaus.

Het Kwaliteitsplan openbare ruimte voor de binnenstad 2022 is niet alleen een kaderstellend document voor de herinrichting maar ook voor vervolgstudies. Het is bedoeld als inspirerend en generatief middel om actief te gebruiken, aan te vullen of uit te werken voor de vragen die bekend zijn of nog gaan komen.

Er zijn tijdens de totstandkoming van het Kwaliteitsplan opgaven of thema’s benoemd, waarvoor in dit proces (nog) onvoldoende kennis, tijd of inhoud bekend was. Een aantal van die opgaven verdienen het wel om op korte termijn richting te krijgen maar dienen eerst verder bestudeerd te worden.

Zonder uitputtend te willen zijn, zijn de volgende studies wenselijk op korte termijn om specifiek antwoord te geven op aanvullende vragen vanuit het proces:

1 het actualiseren van het groenbeleid, met daarin een vernieuwd groenstructuurplan voor de binnenstad. Hierin wordende ambities van de Omgevingsvisie op het gebied van klimaat, natuur en een goede leefomgeving meegenomen. In dit groenstructuurplan moet ook het beheer van het groen in de binnenstad een plek krijgen. Om het groen een kans te geven is extra beheerbudget noodzakelijk.

2 een lange termijnstrategie voor het bestaande en toekomstige bomenbestand in de binnenstad naar aanleiding van het aangepaste grondwaterpeil, de vergroeningsopgave en de klimaatveranderingen

3 een gerichte meerjarenstrategie voor de transformatie van groenstructuren naar waardevolle biotopen met biodiversiteit

4 een sturingsmechanisme en handboek voor de toenemende particuliere vergroeningsbijdrage in het openbaar gebied met heldere kaders

5 een verdere studie naar de gewenste kwaliteit van de poorten rond de binnenstad met als prioriteit de verdere uitwerking van het Venster van Gouda aan de Hollandsche IJssel

6 voor de historische binnenstad is toegankelijkheid voor alle gebruikers een belangrijk onderwerp en aandachtspunt bij de uitwerking van de inrichting van de openbare ruimte.

Waar mogelijk zijn onderdelen uit het Kwaliteitsplan één op één vertaald naar een aanvulling van de Leidraad Inrichting Openbare Ruimte (LIOR) Gouda, specifiek voor de binnenstad. Ook dit is een eerste stap in een proces, waar periodiek de LIOR wordt herijkt en aangevuld. Meer nog dan de KOR, is het LIOR een levend en dynamisch document, dat zich op de nieuwste ontwikkelingen en kennis zal bijstellen.

HET VERLEDEN VERBINDEN MET DE TOEKOMST

Met het Kwaliteitsplan Openbare Ruimte voor de Binnenstad en haar Randen wordt dezelfde route gevolgd als met de Omgevingsvisie: de Historie en de Goudse Waarden bepalen de koers van de gemeente en de Goudse (deel-) opgaven voor de aanpak van de binnenstad. In de vorige hoofdstukken is de historie onderzocht, benoemd op haar facetten, voor de drie structurerende componenten tijdens haar groei en transformatie: water, stedenbouw en openbare ruimte.

Die integrale componenten langs de tijdlijn van de Goudse binnenstad die van invloed zijn op de identiteit en kwaliteit van de openbare ruimte – cultuurhistorisch en fysiek – zijn onderzocht en gekoppeld aan de stadsplattegrond van nu.

Het is evident dat met de grootschalige aanpak van de openbare ruimte van de binnenstad de komende jaren ook de mogelijkheid wordt geboden om in de binnenstad de identiteit te versterken en kwaliteit te verbeteren. De identiteit van de binnenstad als geheel wordt bepaald door de identiteit en kwaliteit van de onderscheidende onderdelen in de binnenstad.

Want het vooronderzoek heeft aangetoond, dat de Goudse binnenstad als cultuurhistorisch hart van Gouda een dynamische geschiedenis heeft tevertellen, die zichtbaar wordt in haar eigen dna: de stadsplattegrond.

Het verhaal van Gouda is veelzijdig, gekleurd en kent vele verhaallijnen. Die zijn allemaal te lezen in de stadsplattegrond. Somme verhaallijnen structureren het “boek” van de binnenstad, andere duiken op of zijn interessante anekdotes in de kantlijn. Ze dragen allen bij aan een gastvrije, beleefbare, compacte en vitale stad. Een diverse, identiteitvolle stad met een rijk verleden en een duurzame toekomst voor de bewoners en bezoekers van die fantastische stad.

BIJLAGEN