Beheerplan Natuurgebied De Scheeken 2021 – 2030

Bijlage 1 Landschapselementenkaart

Landschapselementenkaart De Scheeken (incl. sortimentlijst houtopstanden)

N.B.: de 69 populieren in de populierenweide zijn uiteindelijk aangeplant met 2 soorten, te weten: 15 suks Populus x canandensis ‘Marilandica’ en 54 Populus nigra ‘Brandaris’.

Bijlage 2 Beheerkaart De Scheeken

Legenda

Bijlage 3 Nulmeting dagvlinders in natuurontwikkelingsgebied ‘De Scheeken’

Samenvatting

Gemeente Best is voornemens om in graslanden in het natuurontwikkelingsgebied ‘De Scheeken’ (voorheen Vleutse Broek) inrichtings- en beheermaatregelen te treffen ter bevordering van de biodiversiteit. Een belangrijke doelgroep voor de maatregelen vormen dagvlinders. Om inzicht te krijgen in de ontwikkelingen van dagvlinders in dit terrein, heeft de gemeente Best aan De Vlinderstichting opdracht gegeven hiervoor een nulmeting uit te voeren. In dit rapport staan de resultaten hiervan weergegeven, alsmede een advies voor het te voeren beheer.

Tijdens drie monitoringsronden in 2018 zijn op de vlinderroutes 26 dagvlinders van negen verschillende soorten gezien. Aanvullende doorkruising van het gehele gebied resulteerde in een totaallijst van 59 dagvlinders van 11 verschillende soorten (inclusief de resultaten van de vlinderroutes). Van de aangetroffen soorten gaat het om 6 soorten graslandvlinders, die 58% van het totaal aantal vlinders uitmaken. Alle aangetroffen vlindersoorten zijn in meer of mindere mate algemeen in Nederland.

Op basis van de resultaten van de nulmeting worden twee doelsoorten voorgesteld: het oranjetipje (een voorjaarsvlinder) en het oranje zandoogje (een zomervlinder). Gebaseerd op hun ecologische vereisten aan de leefomgeving worden concrete voorstellen gedaan voor de inrichting en het beheer van ‘De Scheeken’. Uitgangspunten hiervoor zijn het zorgen voor voldoende nectaraanbod gedurende het hele groeiseizoen (maart t/m oktober) en het zorgen voor voortplantingsmogelijkheden voor dagvlinders. Beide kunnen bereikt worden door het toepassen van gefaseerd maaibeheer, bijvoorbeeld middels de innovatieve beheermethode sinusbeheer. Deze methode wordt in dit rapport nader uitgewerkt.

1. Inleiding

Gemeente Best is voornemens om in graslanden in natuurontwikkelingsgebied ‘De Scheeken’ inrichtings- en beheermaatregelen te treffen ter bevordering van de biodiversiteit. Een belangrijke doelgroep voor de maatregelen vormen dagvlinders. Om inzicht te krijgen in de ontwikkelingen van dagvlinders in dit terrein, heeft de gemeente Best aan De Vlinderstichting opdracht gegeven hiervoor een nulmeting uit te voeren. In dit rapport staan de resultaten hiervan weergegeven, alsmede een advies voor het te voeren beheer.

Aanleiding

In het natuurontwikkelingsgebied ‘De Scheeken’ (Fig. 1) gaat gemeente Best vanaf september 2018 inrichtingsmaatregelen uitvoeren om een aantal graslanden (4.1 ha) om te vormen naar natuur en toegankelijk te maken voor extensieve recreatie, rechtdoend aan de aanwezige cultuurhistorische en landschappelijke waarden. Er is behoefte aan specifieke doelsoorten om de inrichtings- en beheermaatregelen op af te stemmen en de effectiviteit van de ingrepen op biodiversiteit te kunnen volgen. Recent Duits onderzoek constateerde een forse afname in de biomassa aan insecten (Hallmann et al. 2017). Een aansprekende groep insecten, de dagvlinders, heeft een belangrijke indicatorwaarde voor een brede groep bloembezoekende insecten. Om die reden zijn dagvlinders binnen het project kansrijk als doelsoorten. Om een goed beeld te krijgen van de huidige verspreiding en aantallen dagvlinders in het terrein, is in 2018 een nulmeting uitgevoerd door experts van De Vlinderstichting. Op basis hiervan is een advies opgesteld voor beheermaatregelen die enkele vlindersoorten bevorderen.

Doelstelling

Op basis van een in 2018 uitgevoerde nulmeting voor dagvlinders in het natuurgebied Vleutse Broek adviseren over doelsoorten en het na te streven beheer in dit gebied.

Figuur 1: Impressie van ‘De Scheeken’ in mei 2018. Foto is genomen op het westelijke perceel, in noordoostelijke richting. Foto Rene Manger.

2. Methode

De graslanden in ‘De Scheeken’, in totaal 4.1 ha beslaand (Fig. 2), zijn in 2018 driemaal onderzocht op aanwezige dagvlinders. Hiertoe zijn twee dagvlindermonitoringsroutes uitgezet in de graslanden van ongeveer 200 meter lengte en een breedte van vijf meter (Fig. 3). Op de routes zijn, onder goede weercondities, alle aanwezige dagvlinders genoteerd, conform het protocol in van Swaay et al. (2018). Om een goed beeld te krijgen van de verspreiding van de dagvlinders is tijdens de nulmeting het gebied aanvullend doorkruist.

Waargenomen dagvlinders zijn ter plekke met exacte coördinaten ingevoerd in de Nationale Databank Flora en Fauna. De monitoring is uitgevoerd door een expert van De Vlinderstichting. Bezoekdata waren: 9 mei, 26 mei en 12 juli 2018. Het bezoek van 9 mei stond aanvankelijk voor de laatste decade van april gepland, maar kon toen vanwege weersomstandigheden niet doorgaan. De telroutes kunnen na de nulmeting door een geïnteresseerde vrijwilliger geadopteerd worden om zo de aantalsontwikkeling van de dagvlinders in het terrein langjarig te volgen.

Figuur 2: Begrenzing van de onderzochte graslanden in ‘De Scheeken’. Bron: Gemeente Best.

Figuur 3: Locaties van de uitgezette en getelde vlinderroutes in ‘De Scheeken’ (rode lijnen). Bron: Google Earth.

Dataverwerking en analyse

Alle verzamelde gegevens zijn uitgewerkt en geanalyseerd in Excel en QGis. Op basis van de nulmeting en expert judgement van De Vlinderstichting zijn een aantal vlinderdoelsoorten voor het terrein bepaald.

3. Resultaten

Monitoring

Tijdens drie monitoringsrondes zijn op twee telroutes in ‘De Scheeken’ in totaal 26 dagvlinders waargenomen van negen verschillende soorten (Tabel 1). Het talrijkst op de routes was het oranje zandoogje (7 exemplaren), gevolgd door klein geaderd witje (6) en dagpauwoog (4). Samen met de losse waarnemingen zijn in totaal 59 dagvlinders waargenomen van 11 verschillende soorten.

Tabel 1: Resultaten van de beide monitoringsroutes (MON) en de losse waarnemingen in ‘De Scheeken’ (LOS). Graslandvlinders zijn aangegeven met een *.

Ongeveer de helft van het aantal aangetroffen soorten in ‘De Scheeken’ betreft graslandvlinders. In aantal maken zij 58% van het soortspectrum uit (34 exx). Het gaat om de soorten bruin zandoogje, groot dikkopje, klein geaderd witje, koevinkje, oranje zandoogje en oranjetipje (Tabel 1). Graslandvlinders als groep staan Europabreed onder druk (Van Swaay et al. 2016) met een gemiddelde populatieafname van 30% sinds 1990, voornamelijk vanwege intensivering en schaalvergroting van de landbouw. In Oost-Europa ook wel vanwege verlating van landbouwgronden en de verbossing die dit tot gevolg heeft. In Nederland en andere West-Europese landen zijn populaties van graslandvlinders tot een absoluut minimum afgenomen (Van Swaay et al. 2016).

Figuur 4: Tijdens de uitvoering van de monitoring bestonden de graslandpercelen uit bemeste Engels of Italiaans raaigraspercelen van homogene samenstelling en vrijwel zonder kruidenrijkdom. Foto René Manger.

Huidige potenties van het terrein

De huidige situatie van de onderzochte graslandpercelen in ‘De Scheeken’ is dat zij bestaan uit stevig bemeste, door Engels of Italiaans raaigras gedomineerde vegetaties (Fig. 4). De kruidenrijkdom is minimaal en vrijwel alle bloeiende planten zijn te vinden in de greppels en de perceelsranden (Fig. 5). Dit heeft gevolgen voor de huidige potenties van het terrein voor dagvlinders. Het aantal aangetroffen dagvlinders is aan de lage kant, zeker in de eerste twee meetronden. Veel van de aangetroffen soorten kunnen op dit moment alleen in beperkte mate foerageren in de perceelsranden. Op de percelen zelf is vanwege het intensieve beheer op dit moment geen ruimte voor succesvolle voortplanting. De perceelsranden bieden die ruimte wel, mits ze gefaseerd beheerd worden. Het gaat dan vooral om vlinders die voortplanten op brandnetel (uit de monitoringslijst: dagpauwoog) en verschillende soorten grassen (oranje zandoogje, koevinkje, groot dikkopje).

Figuur 5: Bloeiende kruiden zijn vrijwel beperkt tot de perceelsranden. Foto René Manger.

4. Beheeradvies

Doelsoorten

De inrichtingsmaatregelen die de gemeente Best gaat nemen, kunnen de situatie voor dagvlinders verbeteren, mits er ruimte komt voor twee belangrijke bouwstenen in het gebied: grote bloemrijkdom gedurende het hele groeiseizoen (maart t/m oktober) en voortplantingsmogelijkheden voor dagvlinders. Om hier meer grip op te krijgen, doen wij, op basis van de nulmeting, een voorstel voor het opnemen van twee specifieke doelsoorten: het oranjetipje en oranje zandoogje. Van beide soorten geven we een korte omschrijving van de ecologie en handvaten voor het beheer.

Figuur 6: De onderzijde van het oranjetipje heeft een opvallende groengemard vlekkenpatroon. Dit dient onder meer als schutkleur. Foto Albert Vliegenthart.

Doelsoort 1: Oranjetipje

Het oranjetipje is een goed herkenbare vlindersoort die in het voorjaar actief is. De mannetjes hebben kenmerkende oranje vleugeluiteinden. Vrouwtjes lijken sterk op de bekende witjes. Zowel mannetjes als vrouwtjes hebben op de onderkant van de vleugels een groengemarmerd patroon (Fig. 6). Hiermee onderscheiden ze zich van bijvoorbeeld het klein geaderd witje en klein koolwitje, soorten waarmee het vrouwtje oranjetipje op het eerste gezicht verward kan worden.

Het oranjetipje is een echte voorjaarsvlinder. In het zuiden van Nederland worden de eerste exemplaren geregeld in maart gezien. De hoofdmoot van de oranjetipjes vliegt in april, vaak ligt de piek heel toepasselijk rond Koningsdag. Eitjes worden afgezet op pinksterbloem, look-zonder-look en soms ook raapzaad. De rupsen eten wekenlang van de zaaddozen van de waardplant, waarna ze vóór de verpopping op zoek gaan naar nabijgelegen struweel (10-20m afstand van de waardplant). In dit struweel verpoppen de rupsen (ongeveer in juni), waarna ze hier als pop de winter doorbrengen. Pas in het volgende voorjaar komen uit de poppen weer nieuwe oranjetipjes.

Figuur 7: Baltsende oranjetipjes, met boven het mannetje en onder het vrouwtje.

Foto Albert Vliegenthart.

Keuzeafweging: Tijdens de nulmeting is er één oranjetipje gezien. Het is een voor een breed publiek herkenbare, mobiele vlindersoort die geschikt leefgebied snel kan koloniseren. De rups leeft in het grasland, maar de poppen hebben struweel nodig. Daarmee is het zowel een grasland- als struweelvlinder. Dit alles samen maakt het oranjetipje een geschikte doelsoort voor ‘De Scheeken’.

Handvaten voor inrichting: aanplanten/sparen van struweel rondom de graslanden. Dit biedt ruimte voor voortplanting van de doelsoort. Geadviseerd wordt om hiervoor soorten te gebruiken die tegen matig vochtige condities bestand zijn. Hierbij valt te denken aan wilgensoorten (grauwe wilg, boswilg; tevens nectarbron) of vuilboom (tevens nectarbron).

Handvaten voor beheer:

• 1.

  Graslanden niet voor begin juni maaien in de eerste snede.

• 2.

  Graslanden bij voorkeur gefaseerd maaien, dit zorgt voor een meer continue aanbod van bloeiende planten gedurende langere periode. Tevens behoudt dit voortplantingslocaties voor graslandvlinders.

• 3.

  Richtlijn voor fasering: per maaibeurt 15% van het oppervlak van de vegetatie laten overstaan, ook bij de laatste maaibeurt. De overstaande vegetatie rouleert door het terrein heen.

• 4.

  Let erop dat niet alleen beschaduwde terreindelen overstaande vegetatie bevatten, probeer het overstaande deel zo te situeren dat er ook zonbeschenen delen zijn.

• 5.

  Struweel alleen gefaseerd afzetten, met minimaal een cyclus van eens per 6 jaar en waar mogelijk eens per 10 jaar. Dit garandeert een continue aanbod van struweel waarin rupsen van het oranjetipje kunnen verpoppen.

Figuur 8: Het oranje zandoogje heeft kenmerkende oranje vleugels met een brede bruine band. Ze zonnen graag op struweel. Foto Albert Vliegenthart.

Doelsoort 2: Oranje zandoogje

Het oranje zandoogje is een echte zomervlinder. De bovenkant van de vleugels is kenmerkend oranje met een brede bruine band (Fig. 8). De onderzijde bestaat uit verschillende bruintinten met enkele witte en zwarte oogjes. Het oranje zandoogje is in de zomermaanden vanaf eind juni actief tot eind augustus. De soort heeft een opvallende verspreiding in Nederland, met een kern in Drenthe, Groningen en Overijssel en een zuidelijke kern in Zeeland, Noord-Brabant en Limburg. Ertussen komt het oranje zandoogje niet voor. Het is een vlinder van tamelijk bloemrijke en structuurrijke graslanden en wegbermen, waarin vaak een zoomvegetatie van bijvoorbeeld braam en andere ruigteplantensoorten voorkomt. De vlinders houden ervan om op beschutte, zonbeschenen plekken in struiken, bomen of kruiden te zonnen. Het is een typische soort van halfopen tot gesloten landschappen met houtwallen of –singels, mantelzoomvegetaties of boselementen die worden afgewisseld met vaak wat ruigere, droge graslanden. Ook in landbouwgebieden waarin bovenstaande elementen aanwezig zijn, komt het oranje zandoogje voor.

Figuur 9: Parende oranje zandoogjes in ‘De Scheeken’. Foto René Manger.

Oranje zandoogjes leggen hun eitjes op diverse grassoorten, zoals kropaar, rood zwenkgras en gewoon struisgras. De rupsen overwinteren verscholen in een graspol. Na de winter worden ze weer actief, eten ze van de grassen en verpoppen in juni. De vlinders hebben gedurende hun vliegtijd in juli-augustus veel nectar nodig, die ze drinken op braam, distels, koninginnekruid, struikheide en andere bloeiende planten. Oranje zandoogjes houden van overgangen van lage naar hoge vegetatie, waarschijnlijk vanwege het warmere microklimaat wat hierdoor ontstaat.

Keuzeafweging: Het oranje zandoogje is een vrij algemene vlindersoort van wat ruigere graslanden in een halfopen landschap, en daarmee typisch voor de zandgronden in Brabant. Dit landschap is in ‘De Scheeken’ aanwezig, ook na inrichtingsmaatregelen. Het oranje zandoogje is tijdens de nulmeting met acht exemplaren vastgesteld (Fig. 9). De soort is dus in het gebied aanwezig. Verder is het een zomervlinder, waardoor er geen overlap is in de vliegtijd met de andere doelsoort, het oranjetipje. Het oranje zandoogje is gebaat bij een voldoende groot nectaraanbod in juli en augustus. Wanneer dit aanwezig is, zullen tevens andere bloembezoekende insectensoorten (bijen, zweefvliegen, vlinders, kevers) hiervan profiteren. Daarmee staat het oranje zandoogje wat betreft habitateisen symbool voor een grotere groep bloembezoekende insecten. Het is daarom een goede doelsoort voor het beheer van ‘De Scheeken’.

Handvaten voor inrichting: streef naar (de ontwikkeling van) een bloemrijke vegetatie in de graslanden. Dit kan door ondiep verwijderen van de landbouwvoor (hoewel lokaal handhaven ervan belangrijk is voor het herstel van de bodemfauna) en het aansluitend enten van bloemrijk maaisel uit natuurgraslanden in de omgeving. Uit de zaden die in het maaisel zitten, kan zich in korte tijd een vegetatie ontwikkelen van het gewenste (bloemrijke) vegetatietype.

Handvaten voor het beheer:

• 1.

  Graslanden niet maaien voor half juni, vanwege het verpoppen van oranje zandoogjes.

• 2.

  Streef naar een continue aanbod van bloeiende kruiden, tenminste in de periode juni-augustus, maar bij voorkeur langer.

• 3.

  Beheer graslanden gefaseerd, waardoor voortplantingslocaties voor het oranje zandoogje en andere graslandvlinders niet verloren gaan.

• 4.

  Punten 2 en 3 kunnen tot uitvoer gebracht worden door het toepassen van sinusbeheer (zie verderop).

• 5.

  Gefaseerd maaibeheer waarbij per maaibeurt minstens 15% van het oppervlak van de vegetatie ongemaaid blijft, is aan te raden wanneer de mogelijkheden voor sinusbeheer ontbreken. Zie voor tips de handvaten bij het oranjetipje.

Gefaseerd maaibeheer middels sinusbeheer

De nieuw ingerichte percelen in ‘De Scheeken’ lenen zich voor de toepassing van gefaseerd maaibeheer, wat de gemeente Best volgens de laatste plannen ook voornemens is om toe te passen (pers. comm. Wilco van den Berg). Een vrij nieuwe, innovatieve vorm van gefaseerd maaibeheer staat bekend als sinusbeheer. Deze beheervorm is afkomstig uit Vlaanderen en is bedacht door Jurgen Couckuyt (Couckuyt 2015). Sinusbeheer bestaat feitelijk uit twee stappen, die eenmaal of meermalen per jaar doorlopen kunnen worden. De lokale situatie, zoals bodem, groeisnelheid van de vegetatie en weersinvloeden, bepalen of en hoeveel maaibeurten per jaar nodig zijn. De stappen zijn:

• 1.

  Maai een meanderend pad van ca. 2 meter breed. Dit pad heet het sinuspad. Het pad eindigt op dezelfde plek als waar het begint, zie onderstaande figuur. Richtlijn is dat het sinuspad zodanig wordt gesitueerd dat ongeveer 60% van de vegetatie binnen het sinuspad valt en 40% erbuiten. Die 40% blijft dus overstaan, daar wordt geen beheer op toegepast. Voer het maaisel af.

  

  Figuur 10: Voorbeeld van de toepassing van sinusbeheer op een graslandperceel omzoomd door houtsingels of bos.

  Uitvoering: maaien en afvoeren

  Materieel: maaibalk of kleine, lichte trekken met frontmaaier van ca. 2 meter breed. Bij voorkeur maaisel direct na maaien afvoeren. Ofwel met de hand, ofwel met kleine opraapwagen.

  Tijdstip: In een terrein waar normaal gesproken 1 maaibeurt per jaar uitgevoerd wordt, wordt het sinuspad in de periode april-juni gemaaid, afhankelijk van weer, groeisnelheid van de vegetatie e.d. Zijn normaal twee of meer maaibeurten per jaar nodig op de locatie, dan wordt het eerste sinuspad in de periode eind maart t/m mei gemaaid, en het tweede tussen juni en begin augustus.

• 2.

  Maai enkele weken na het sinuspad alle vegetatie aan de binnenzijde van het sinuspad. Laat het sinuspad zelf ongemoeid (hier hebben vlinders en andere insecten eitjes op afgezet). Voer het maaisel af.

  Uitvoering: maaien en afvoeren

  Materieel: maaien en afvoeren met licht materiaal (voorkomt bodemverdichting). Lichte trekker met frontmaaier of zijmaaier die wendbaar is. Maaisel afvoeren met opraapwagen.

  Tijdstip: enkele weken na het maaien van het sinuspad, in veel gevallen in de periode eind mei-augustus (1 maaibeurt per jaar) of mei-juni voor de eerste keer en juli-september voor de tweede keer (bij 2 maaibeurten per jaar).

  

  Figuur 11: Voorbeeld van sinusbeheer toegepast in een Brabants natuurgrasland.

  Links de niet-gemaaide buitenzijde, midden het sinuspad, rechts de recent gemaaide binnenzijde. Toepassing van sinusbeheer leidt zo op perceelsniveau tot grote variatie. Foto Anthonie Stip.

Aandachtspunten voor sinusbeheer

• a)

  Zijn meerdere maaibeurten per jaar nodig, dan worden in plaats van elke conventionele maaibeurt beide stappen van sinusbeheer opnieuw doorlopen. Als er dus 2 maaibeurten per jaar nodig zijn, wordt er 2x per jaar een sinuspad uitgezet (telkens weer op een iets andere locatie) en 2x per jaar alles binnen het sinuspad gemaaid.

• b)

  Let op: de locatie van het sinuspad stuurt de locatie van uitvoering in stap 2. Als er dus een haard met ‘ongewenste’ planten of lokale boomopslag verwijderd moeten worden, is het zaak de haard of boomopslag binnen het sinuspad te laten vallen, zodat in de tweede stap (wanneer alles binnen het sinuspad gemaaid wordt) deze planten meegemaaid worden. Dit vergt kennis van het te beheren terrein en de lokale flora en fauna.

• c)

  Bij elke ronde van sinusbeheer blijft ca. 40% van de vegetatie ongemaaid. Op een areaal van 10 hectare betekent dit dat in stap 2 ongeveer 6 ha gemaaid wordt (lees: binnen het sinuspad valt) en 4 ha blijft staan.

5. Conclusies

• 1.

  Voor een nulmeting van dagvlinders in ‘De Scheeken’ zijn twee vlinderroutes uitgezet. Deze kunnen in de toekomst gebruikt blijven worden om effecten van inrichtings- en beheermaatregelen te volgen.

• 2.

  Tijdens drie monitoringsronden in 2018 zijn op de vlinderroutes 26 dagvlinders van negen verschillende soorten gezien.

• 3.

  Aanvullende doorkruising van het gehele gebied resulteerde in een totaallijst van 59 dagvlinders van 11 verschillende soorten (inclusief de resultaten van de vlinderroutes.

• 4.

  Van de aangetroffen soorten gaat het om 6 soorten graslandvlinders, die 58% van het totaal aantal vlinders uitmaken.

• 5.

  Op basis van de resultaten van de nulmeting worden twee doelsoorten voorgesteld: het oranjetipje (een voorjaarsvlinder) en het oranje zandoogje (een zomervlinder).

• 6.

  Op basis van de ecologische eisen van beide doelsoorten aan hun leefgebied worden concrete voorstellen gedaan voor de inrichting en het beheer van ‘De Scheeken’.

• 7.

  Belangrijkste uitgangspunten in het toekomstige beheer van ‘De Scheeken’ zijn het zorgen voor voldoende nectaraanbod gedurende het hele groeiseizoen (maart t/m oktober) en het zorgen voor voortplantingsmogelijkheden voor dagvlinders.

• 8.

  Beide bovenstaande voorwaarden kunnen bereikt worden door gefaseerd beheer van graslanden.

• 9.

  Een innovatieve manier van gefaseerd maaibeheer is het toepassen van sinusbeheer. Hiervoor worden uitgebreide handreikingen gegeven.

6. Literatuur

Hallmann CA, Sorg M, Jongejans E, Siepel H, Hofland N, et al. (2017). More than 75 percent decline over 27 years in total flying insect biomass in protected areas. PLOS ONE 12(10): e0185809. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0185809.

Van Swaay, C.A.M., Bos-Groenendijk, G.I., Deijk, J.R. van, Grunsven, R.H.A. van, Kok, J.M., Huskens, K. & Poot, M. (2018). Handleiding landelijke meetnetten vlinders, libellen en nachtvlinders. Rapport VS2018.011, De Vlinderstichting, Wageningen.

Van Swaay, C.A.M., Van Strien, A.J., Aghababyan, K., Åström, S., Botham, M., Brereton, T. Carlisle, B., Chambers, P., Collins, S., Dopagne, C., Escobés, R., Feldmann, R., Fernández-García, J.M., Fontaine, B., Goloshchapova, S., Gracianteparaluceta, A., Harpke, A., Heliölä, J., Khanamirian, G., Komac, B., Kühn, E., Lang, A., Leopold, P., Maes, D., Mestdagh, X., Monasterio, Y., Munguira, M.L., Murray, T., Musche, M., Õunap, E., Pettersson, L.B., Piqueray, J., Popoff, S., Prokofev, I., Roth, T., Roy, D.B., Schmucki, R., Settele, J., Stefanescu, C., Švitra, G., Teixeira, S.M., Tiitsaar, A., Verovnik, R., Warren, M.S. (2016). The European Butterfly Indicator for Grassland species 1990-2015. Report VS2016.019, De Vlinderstichting, Wageningen.

Bijlage 4 Wilde bijen in natuurpark De Scheeken

Monitoring Bijen Best 2020

VOORWOORD

Gemeente Best is al jarenlang bezig met ecologisch groenbeheer. In hoeverre deze zorg ook bijdraagt aan een rijkere fauna van bijen en andere bloembezoekers is niet goed bekend. De aandacht voor het belang van inheemse bloembezoekers voor bestuiving in brede zin, maar ook in het kader van de grote insectensterfte, is immers pas laatste jaren actueel geworden. Ecologica is gevraagd om, verspreid over een aantal jaren, de betekenis van het gemeentelijke ecologische groenbeheer voor wilde bijen in beeld te brengen. Hierbij wordt samengewerkt met de plantenwerkgroep van IVN Best die het bloemaanbod op de onderzoekslocaties in beeld brengt. Het daadwerkelijk bloemaanbod is een belangrijke sturende factor voor de lokale bijenfauna.

Dit jaar is het net nieuw ingerichte natuurpark de Scheeken onderzocht. De resultaten van dit onderzoek dienen als nulmeting aan de hand waarvan de toekomstige ontwikkeling van de bijenfauna kan worden gevolgd, maar geven deels ook nu al een indicatie of inrichting en beheer gunstig zijn voor bijen en andere bloembezoekers.

Dit rapport doet verslag van de resultaten van het meetjaar 2020.

Opdrachtgever voor het project is de gemeente Best met de heer Wilco van den Berg als contactpersoon. Vanuit Ecologica zijn de werkzaamheden uitgevoerd door Ivo Raemakers en Tim Faasen. Voor de samenwerking met de plantenwerkgroep van IVN Best trad Trudy aan den Toorn als contactpersoon op. Sjors de Kort verleende toestemming om enkele door het Brabants Landschap beheerde percelen te mogen bekijken. Wij danken alle betrokkenen voor hun bijdrage.

1 INLEIDING

Best is al jarenlang actief aan de slag voor natuur en biodiversiteit in de gemeente. Zo worden bermen al minstens 15 jaar ecologisch beheerd. Nu de zorgen groeien omtrent de overleving van bloembezoekers en andere insecten in ons landschap, zowel landelijk als internationaal, rees de vraag in hoeverre bermen en andere gemeentelijke landschapselementen een positieve rol kunnen spelen in deze problematiek. Daarom is gemeente Best in 2018 gestart met langjarige natuurmonitoring van gemeentelijk groen en in deze monitoring staan wilde bijen en flora centraal. Tot dusverre zijn uitsluitend nulmetingen uitgevoerd op bermen, een tweetal geluidswallen, een groengebied rond een bergbezinkbassin en een grote overhoek langs de A2. In 2020 is het net nieuw ingerichte natuurpark De Scheeken onderzocht. De bevindingen van deze nulmetingen gaan dienen als ijkpunt aan de hand waarvan de toekomstige ontwikkeling van de bijenfauna en, in minder mate, de flora kan worden beoordeeld.

Bij de inventarisaties wordt steeds samengewerkt met de plantenwerkgroep van IVN Best. Zij brengen het bloemaanbod in beeld, vooral rond de momenten dat ook de bijenfauna wordt bemonsterd. Het vastleggen van het bloemaanbod gedurende de activiteitsperiode van wilde bijen is interessant vanwege de sterke samenhang tussen de bijenfauna enerzijds en de mate en diversiteit aan bloeiende planten anderzijds. Door naast bijen ook het bloemaanbod te monitoren, kunnen effecten van beheer en eventuele andere factoren beter worden ingeschat. Deze kennis zorgt er uiteindelijk voor dat er betere adviezen voor groenbeheer en inrichting kunnen worden opgesteld, zodanig dat de natuur- en biodiversiteitswaarde van het gemeentelijke groen behouden of vergroot kunnen worden.

1.1. Doelstelling

De doelstelling van de langjarige monitoring van bijenen bloemaanbod in Best, is als volgt samen te vatten:

• •

  Het gestandaardiseerd vastleggen van de bijenfauna per onderzoekslocatie om de ontwikkelingen in de soortensamenstelling te kunnen volgen in de tijd.

• •

  Het gestandaardiseerd vastleggen van het bloemaanbod per onderzoekslocatie om die vervolgens te kunnen relateren aan de bijenfauna ter plekke.

• •

  Op basis van ter plekke vastgestelde gegevens en algemene gebiedskennis adviseren welke maatregelen kansrijk zijn om de situatie voor wilde bijen te verbeteren. Het gaat daarbij zowel om beheer- als inrichtingsmaatregelen, waarbij bijvoorbeeld ook gekeken wordt naar de potentie van het bevorderen van ontbrekende of schaarse voedselplanten.

Voor de nulmeting in natuurpark De Scheeken zijn de doelstellingen wat verder gespecificeerd. Een groot deel van de inrichtings- en beheermaatregelen van de Scheeken richten zich immers specifiek op natuurwaarde-ontwikkeling, terwijl in de meeste groenterreinen natuur meer een nevenfunctie is (bermen, geluidswallen). Voor De Scheeken zijn daarom de volgende, aanvullende monitoringsvragen geformuleerd:

• •

  Zorgt het op natuurwaarde-vergroting gerichte beheer van de graslanden, ook voor een toename in abundantie en soortendiversiteit van wilde bijen?

• •

  Hoe snel worden de deels speciaal voor bijen en wespen aangelegde leemsteilwandjes door bijen bewoond en om welke soorten en aantallen gaat het?

• •

  Hoe verloopt de ontwikkeling van de bijenfauna onder invloed van de herinrichting voor het gebied als geheel?

1.2. Onderzoeksaanpak

Bijeninventarisatie

Anders dan in voorgaande jaren, is de onderzoekslocatie van 2020, Natuurpark De Scheeken, te groot om op één dag goed en volledig te kunnen inventariseren. Om de bijenfauna van het gebied toch goed en objectief te kunnen monitoren, is gekozen voor een tweeledige aanpak. Op de eerste plaats is gewerkt met 8 transecten en wel 5 vegetatietransecten en 3 nestplektransecten. Hierbinnen zijn bijen gedurende een vaste tijdsperiode geïnventariseerd en is, op de vegetatietransecten, het aantal bloemen per plantensoort vastgelegd. De transecten zijn steeds uitgezet op plekken waar het natuurvriendelijke beheer op termijn de meeste winst voor de bijenfauna zou moeten gaan opleveren: op de graslanden, langs nieuw aangeplante struwelen en langs leemsteilwandjes en -hellingen die aantrekkelijk zouden moeten zijn als nestelplek. De transectbemonstering maakt een nauwkeurige monitoring van bijenaantallen, bijensoorten en bloeiende planten mogelijk, maar doet dat hoofdzakelijk voor de biotopen waar de transecten doorheen of langs lopen. Om ook zicht te krijgen op de ontwikkeling van de bijenfauna van De Scheeken als geheel, is, als tweede bemonsteringsmethodiek, het volledige gebied doorkruist op zoek naar bijen, waarbij vooral aandacht is besteed aan die biotopen waar aanvullende bijensoorten verwacht mogen worden ten opzichte van de transecten. Deze tweede methodiek richt zich dus specifiek op de soortsdiversiteit van de bijenfauna, niet op de aantallen per bijensoort.

Werkwijze transecten

De 5 vegetatietransecten zijn elk 150m lang en 3 m breed (= 1,5m aan weerszijden van de looproute). Bij de bijentelling wordt het transect in 3 secties van 50m lang verdeeld en elk van deze secties wordt 5 min op bijen bemonsterd door rustig heen en weer te lopen. Omdat de telling in secties van 50m gebeurt, is het niet noodzakelijk dat een transect één aangesloten strook van 150m lang vormt. Dankzij de secties bestaat de mogelijk om weinig of oninteressante terreindelen buiten beschouwing te laten of kleine, interessante terreindelen juist wel in een transect op te nemen. Van deze mogelijkheid om een transect te ‘versnipperen’ is op een paar plekken gebruik gemaakt. Honingbijen zijn bij het tellen steeds in klassen vastgelegd: 1-5, 6-25, 26-50, >50). Honingbijen zijn weliswaar geen wilde bijen, maar bij hogere dichtheden of beperkt bloemaanbod kunnen ze de wilde bijenfauna wel sterk beïnvloeden. Het vastleggen van hun aanwezigheid in klassen kost weinig tijd en biedt op termijn de mogelijkheid om na te gaan of hun aanwezigheid van invloed is geweest op de wilde bijenfauna.

Na uitvoering van de bijentelling op de 3 50m-secties, worden alle voor bijen relevante bloeiende bloemen in het volledige transect geteld of, bij zeer grote aantallen, geschat. Deze bloementelling per transect gebeurt zowel door de bijenteller als door de plantenwerkgroep van IVN Best. De bijenteller telt de bloemen zelf ook, omdat deze telling het best correspondeert met de daadwerkelijk aangetroffen bijen. De plantenwerkgroep telt juist op andere momenten dan dat de bijentelling wordt uitgevoerd. Hun tellingen geven aanvullende informatie over het verloop van de bloei en het totale soortenspectrum van bloeiende planten binnen het transect en geven zo meer zicht op de potentiële populatiegrootte en samenstelling van de bijenfauna op het transect.

Naast de vegetatietransecten zijn 3 transecten uitgezet op naar verwachting interessante nestellocaties: twee op speciaal voor bijen aangelegde leemsteilwanden en één op de steile helling van het Speeleiland. Van elk van deze nesttransecten is een stuk van circa 5m lang gedurende 10 minuten op nestelende bijen gecontroleerd. Bij de specifiek voor bijen en wespen bedoelde leemsteilwandjes is de volledige steilwandhoogte bemonsterd, bij de helling van het Speeleiland de bovenste 3 m vanaf de insteek van de helling. De bijen zijn op zicht (al dan niet na vangen) gedetermineerd en niet gedood. Soms betekent dit dat dieren hooguit tot op soortgroep of genus herkenbaar zijn. Bij lage aantallen individuen zijn absolute aantallen per bijentaxon geteld. Mochten de aantallen op termijn sterk toenemen dan zal worden overgestapt op schattingen in tientallen of honderdtallen.

Flora-inventarisatie

De leden van plantenwerkgroep van IVN Best hebben twee inventarisaties uitgevoerd:

• -

  het tellen van de bloei op de bijentransecten geteld op 25 mei en 3 augustus

• -

  een nulmeting van de flora van het gehele Natuurpark de Scheeken op 14, 18 en 20 mei

Laatstgenoemde inventarisatie was gericht op het vaststellen van zoveel mogelijk verschillende soorten. Alleen van zeldzame en voor het gebied karakteristieke plantensoorten zijn zoveel mogelijk groeiplaatsen gekarteerd. Voor de meeste soorten is echter volstaan met het eenmalig vaststellen van de aanwezigheid.

De bloeitellingen op de bijentransecten T1-T5 zijn uitgevoerd in mei en augustus omdat vooraf was ingeschat dat de bijentellingen zouden worden uitgevoerd in april, juni en juli. Insteek was dat de tellingen van de plantenwerkgroep het bloei-overzicht maximaal zouden completeren. Door een te late derde bijentelling in augustus is dit plan niet helemaal uit de verf gekomen.

Het hebben van een goed overzicht van het (potentiële) aanbod aan belangrijke voedselplanten geeft een belangrijke indicatie over de mogelijke samenstelling en de ontwikkelingsmogelijkheden van de bijenfauna. In deze rapportage zijn de floragegevens voor het gehele gebied alleen globaal bekeken. Pas na vervolginventarisaties en met een groeiende dataset wordt het steeds interessanter om de relaties tussen floristische diversiteit, bloei en de aanwezigheid van wilde bijen uitgebreider te analyseren.

2 LOCATIEBESCHRIJVING

2.1. Landschappelijke ligging en beschrijving herinrichting.

Natuurpark De Scheeken (fig.1), ook wel bekend onder toponiem De Vleut, grenst aan natuurgebied De Scheeken dat onderdeel is van het Groene Woud. Typerend in deze streek is de aanwezigheid van Brabantse leem ondiep in de ondergrond, terwijl de toplaag van de bodem veelal uit lemig zand bestaat. De leemlagen in de ondergrond zorgen voor een hoge (schijn-)grondwaterspiegel en zeker in het winterhalfjaar staat het water tot aan of zelfs boven het bodemoppervlak. Samen zorgt dit voor een betere basenverzadiging van de bovengrond. De flora is hierdoor rijker dan in dekzandgebieden zonder zulke leemlagen. Vooral bos- en zoomsoorten springen in het oog zoals bosanemoon, welriekende agrimonie, eenbes, wegedoorn en vele mossoorten. Karakteristiek zijn ook de populieren die hier in het verleden over grote oppervlakten zijn aangeplant.

Op zeer bescheiden schaal is het hierboven beschreven beeld ook terug te zien in het natuurpark. Hoewel het gebied tot 2019 voornamelijk agrarisch werd gebruikt, waren bosanemoon, slanke sleutelbloem en adderwortel nog altijd te vinden in bermen en slootkanten, terwijl populieren vaak fungeerden als laanbomen. Vanaf winter 2018/2019 is een gebied van circa 13,5 ha groot heringericht en staan recreatie en natuur centraal (tabel 1). Er zijn nieuwe wandelpaden, een speeleiland, poelen, plasdras-situaties, insectenwanden, houtrillen en een vleermuiskelder aangelegd. Met een variatie aan inheemse soorten zijn struwelen, bosjes en houtsingels aangeplant en is het beheer op sommige graslanddelen geëxtensiveerd om ruigte tot ontwikkeling te laten komen. Ook is er veel ruimte gereserveerd voor bloemrijke graslanden. Vooralsnog wordt ingezet op spontane ontwikkeling van zulke bloemrijke graslanden door verschralend beheer. Om dit verschralingsproces te versnellen en zo mogelijk gebruik te maken van de nog aanwezige zaadbank in de bodem, is bij sommige graslandpercelen een deel van de bouwvoor afgeschraapt. Hoewel zeer voedselrijk, laat eerder uitgevoerd bodemonderzoek zien dat de vermesting van de bouwvoor niet zo extreem is als bij veel Nederlandse landbouwgronden. Ook zonder verwijdering van de bouwvoor, mag bij verschralingsbeheer op afzienbare termijn een verbetering van de graslandvegetatie worden verwacht.

Doordat het natuurpark nog maar net is heringericht, zijn natuurwaarden goeddeels beperkt tot de randen van bermen en sloten, en is de diversiteit aan flora en fauna nog bescheiden. Voor de bijendiversiteit vormt ook de winterse natheid van de bodem waarschijnlijk een belangrijke beperking omdat veel bijen in de bodem nestelen en juist van droogte en warmte houden. Naar verwachting zal de bijenfauna niet alleen profiteren van een toename van het voedselaanbod en de diversiteit daarvan, maar zeker ook van het beschikbaar komen van drogere nestelmogelijkheden door de aanleg van insectenwanden en het relatief hoog gelegen speeleiland.

Figuur 1: Begrenzing onderzoeksgebied op satellietfoto uit 2019. De herinrichting is al grotendeels klaar, maar onder andere de vleermuiskelder, de insectenwanden en enkele poelen ontbreken nog.

2.2. Transecten vegetatie

Verspreid over het natuurpark zijn 5 vegetatietransecten op bijen geïnventariseerd (fig. 2, T1-T5). De transecten liggen in grazige situaties, soms op de overgang naar andere vegetaties of landschapselementen. Bij T4 en T5 liggen de secties niet aansluitend, vooral om een extra begroeiingstype of perceel in de bemonstering te kunnen meenemen.

Figuur 2: Ligging van de vegetatietransecten (T1-T5) en leemwandtransecten (W1-W3).

Transect T1 volgt de noordoostzijde van een wandelpad en ligt hoofdzakelijk op de overgang naar een recent aangeplant soortenrijk struweel. Eén sectie, de meest zuidoostelijke, ligt ten zuiden van een oud bosje. Langs het jonge struweel bestaat de bemonsterde vegetatie vooral uit verruigend grasland dat nu nog rijk is aan voor bijen aantrekkelijke planten als moerasrolklaver, witte klaver, kruipende boterbloem en bosandoorn. De sectie langs het oude bosje betreft vooral ruigte met nogal wat akkerdistel, gewone berenklauw, kale jonker en braamstruweel. Tevens groeien hier enkele wilgenstruiken.

Figuur 3: Links: T1 ter hoogte van het oude bosje. Rechts: meest noordelijke sectie van T2.

Transect T2 loopt in zijn geheel langs jong, aangeplant struweel en de vegetatie is vergelijkbaar met het deel van T1 dat eveneens langs jong struweel loopt. Interessant voor bijen zijn ook hier moerasrolklaver, witte klaver en bosandoorn, maar daarnaast ook veel basterdwederik, grote kattenstaart en paardenbloem.

Transect T3 ligt volledig in een raaigras-perceel waarin nauwelijks bloeiende kruiden aanwezig zijn. Op enige afstand ligt een parallel aan het transect lopende, nieuw aangelegde houtril. Transect 3 staat model voor de graslandsituatie voordat de herinrichting plaats vond. De waarnemingen uit 2020 vormen een soort nulmeting waartegen toekomstige waarnemingen worden afgezet om te laten zien wat herinrichting en beheer voor bijen hebben opgeleverd.

Twee secties van transect T4 liggen parallel aan een verhoogd liggend zandpad. Het zuidgerichte talud van dit zandpad is waarschijnlijk van oudsher interessant als nestelplek voor bodembewonende bijen. Ook is er ouder braamstruweel aanwezig zodat er ook voor bovengronds nestelende bijen nestgelegenheid beschikbaar is. De twee secties zelf lopen door bloemarm raaigrasland, maar er zijn wel meer bloemen beschikbaar dan in T3, onder andere paardenbloem, Canadese fijnstraal en hondsdraf. De derde sectie loopt over het schouwpad langs een door het waterschap beheerde waterloop. Op deze sectie zijn enkele kruiden van wat vochtiger te milieu te vinden zoals pinksterbloem, smeerwortel en echte valeriaan maar ook jakobskruiskruid en boerenwormkruid.

Transect T5 ligt verspreid over twee percelen waarvan de bouwvoor verwijderd is. Het zuidelijke perceel met 1 sectie is relatief droog met echte kamille en witte klaver als belangrijkste bloeiende kruiden. Het noordelijke perceel is veel natter en rijk aan klavers (moerasroklaver, witte klaver, rode klaver, basterdklaver), maar tevens groeien er al andere interessante bijenplanten zoals heelblaadjes, echte koekoeksbloem en grote kattenstaart.

Figuur 4: Links: T3 gezien vanaf houtril. Rechts: T4 met verhoogd talud langs wegkant.

Figuur 5: Links: T4, sectie op schouwpad. Rechts: Zicht op zuidelijke sectie van T5.

2.3. Transecten insectenwandjes

Op drie plekken zijn leemhellingen op nestelende bijen bemonsterd (fig. 2, W1-W3). Twee van deze locaties, W1 en W3, betreffen vrijwel verticale leemwandjes die speciaal voor insecten zijn aangelegd met behulp van vrijgekomen materiaal uit nieuw aangelegde poelen. Vooral W3 is door erosie op veel plekken verzakt en op deze locatie is begroeiing op de leemwand vaak ook al vrij weelderig. Het bemonsterde deel van W1 was in 2020 nog nagenoeg vegetatieloos. Insectenwand W2 betreft een klein deel van de zuidoosthelling van het speeleiland. Deze helling is ingezaaid met zwenkgras om erosie te voorkomen en zodoende is er minder kale bodem aanwezig. Hoewel de samenstelling enigszins varieert, is bij alle drie de wandjes sprake van behoorlijk lemige bodem.

Figuur 6: Links: Leemwand W1. Rechts: helling van speeleiland W2.

Figuur 7: Leemwand W3. Hier trad meer erosie op dan op de andere locaties en in de loop van het seizoen raakte deze wand ook grotendeels begroeid.

3 RESULTATEN

3.1. Totale gebied

In 2020 zijn in De Scheeken in totaal 188 exemplaren van 52 verschillende bijensoorten aangetroffen (zie tabel 1), tijdens veldbezoeken op 26 maart, 8 en 9 april, 25 juni en 2 augustus. Hiervan staan 6 soorten op de Rode Lijst. Er zijn dit jaar geen soorten vastgesteld die gelden als prioritair in het provinciale natuurbeleid. Driedoornige metselbij (zie voorkant rapport) en bruine slobkousbij staan nog te boek als zeer zeldzaam, maar beide soorten nemen de laatste jaren sterk in aantal en areaal toe. In Brabant is driedoornige metselbij nog steeds een grote zeldzaamheid, maar het verspreid door de provincie opduiken van deze soort, wijst er waarschijnlijk op dat ook hier een snelle toename valt te verwachten.

Het totaal aantal waargenomen bijenexemplaren is laag, maar dit is in overeenstemming met het gegeven dat Natuurpark De Scheeken pas sinds een klein jaar als zodanig is ingericht, terwijl het gebied tot die tijd intensief agrarisch is gebruikt. Ook het gebrek aan droge bodems, afgezien van de wat verhoogd liggende paden, is het gebied vlak en laaggelegen met zeker in de winter zeer natte, op veel plekken inunderende bodems. Vanuit dat perspectief is het totaal aantal waargenomen bijensoorten, 52, juist hoog. Ook al omdat de beschikbaarheid van bloeiende planten beperkt is, zowel in kwantiteit als diversiteit. Gezien de lage aantallen per soort, heeft een deel van de waargenomen soorten ongetwijfeld betrekking op exemplaren die het nieuw ingerichte gebied als zwerver bereikt hebben. Van een aantal soorten is echter duidelijk dat er kleine populaties in De Scheeken aanwezig zijn.

Figuur 8: Links: mannetje halfgladde dwergzandbij; rechts: vrouwtje lapse behangersbij.

Verder valt op dat het aandeel bovengronds nestelende soorten relatief hoog is ten opzichte van het aantal bodemnestelaars. De meest bijensoorten nestelen in de grond. Wanneer de hommels buiten beschouwing worden gelaten, die kunnen meestal zowel bovenals ondergronds nestelen, geldt voor de bijenfauna als geheel dat circa 1 op de 4 bovengronds nestelt. Voor de Scheeken is dit 1 op 3. Dit is in overeenstemming met het natte karakter van het gebied, maar de verhouding zou kunnen gaan verschuiven door de nieuwe inrichting van het gebied. Door de aanleg van een hoog gelegen speeleiland en enkele bijensteilwandjes in de buurt van enkele poelen, is het gebied waarschijnlijk toegankelijker geworden voor bodemnestelaars.

Het voorkomen van een paar bijensoorten verdient extra toelichting. Op de eerste plaats betreft dit de al eerder genoemde bruine slobkousbij en driedoornige metselbij die beide nog (zeer) zeldzaam zijn in Brabant. De aanwezigheid van een kleine populatie bruine slobkousbijen is opmerkelijk, omdat er vooralsnog maar een paar kleine groeiplekken met de exclusieve waardplant grote wederik in het gebied te vinden zijn. Deze groeiplekken liggen steeds in extensief beheerde greppels langs de paden. Met de nieuwe inrichting valt te verwachten dat zowel grote wederik als bruine slobkousbij zullen gaan toenemen. De waarneming van een stuifmeel verzamelend vrouwtje van de driedoornige metselbij is opmerkelijk omdat het een sterk warmteminnende soort betreft. Het natte en daardoor gemiddeld genomen wat koelere gebied De Scheeken is dus niet de eerste plaats waar je deze soort zou verwachten. Driedoornige metselbij is echter een vlinderbloemen-specialist en vlinderbloemigen waren al volop aanwezig op sommige afgeplagde graslandpercelen. Dit voedselaanbod, in combinatie met een droge en warme zomer waren blijkbaar voldoende om de soort het gebied in te lokken. Driedoornige metselbij nestelt overigens in verticale, kruidachtige, gedurende de winter overstaande stengels. Zulke stengels zijn langs de ruigere randen van graslanden en bosjes volop te vinden, zodat nestelgelegenheid niet zo snel een beperkende factor zal vormen.

Tabel 1: Totaaloverzicht van bijensoorten in 2020 met waargenomen aantallen per soort, RL = Rode Lijststatus (Reemer, 2018).

Naast de aanwezigheid van deze zeer zeldzame soorten, zijn ook de waarnemingen van groepjesgroefbij, zwartgespoorde houtmetselbij, distelbehangersbij en andoornbij interessant. Bruine slobkousbij past in het landschap. Vooral groepjesgroefbij is in de regio een grote bijzonderheid en waarschijnlijk zeldzamer dan bruine slobkousbij. In elk geval zijn in een ruime straal rond Best geen recente waarnemingen van deze soort bekend. Afgezien van de wat grotere warmtebehoefte, lijkt de verspreiding vooral beperkt te worden door de nestplekkeuze: onbegroeide, lemige, verdichte bodem. Zulke plekken zijn in Natuurpark de Scheeken ruim voorhanden, maar het is opmerkelijk dat de soort het gebied nu al heeft weten te vinden. Ook in dit geval spelen de mooie zomers van de laatste waarschijnlijk wel een rol. De overige soorten zijn in Nederland alle schaars en zijn als karakteristiek te beschouwen voor parkachtige landschappen met afwisseling van bosjes en struwelen met bloemrijke graslanden. Andoornbij is daarbij nog het meest karakteristiek voor landschappen wat voedselrijke bossen, zoals het Groene Woud, omdat de soort vooral foerageert op bosandoorn. Bosandoorn is kenmerken voor voedselrijkere bossen en bosranden. De andere soorten hebben een minder markante voedselkeuze. Zwartgespoorde houtmetselbij prefereert vlinderbloemigen en is vooral op de afgeplagde aangetroffen. Distelbehangers heeft een voorliefde voor distel, waarbinnen kale jonker een van de favorieten is. Andoornbij, zwartgespoorde houtmetselbij en distelbehangersbij nestelen bovengronds in dood hout of holle stengels en zijn daardoor ook in nattere milieus te vinden. In die zin horen ze dus thuis in Natuurpark de Scheeken en het is positief dat ze al in het eerste jaar zijn aangetroffen terwijl het minder algemene soorten betreft.

3.2. Transecten

In de 5 graslandtransecten zijn in totaal 103 bijen behorende tot 24 verschillende bijensoorten geteld. Voor een net ingericht gebied valt dit zeker niet tegen. De verwachting is dat deze aantallen de komende jaren zullen toenemen, wanneer de graslanden gevarieerder en bloemrijker worden.

Het aantal bijenwaarnemingen varieert sterk per transect en per telronde (tabel 2). Zoals verwacht is het vrijwel kruidenloze, door raaigras gedomineerde t3 verreweg het bijenarmst. Dit is ook het enige transect waarin een telronde, ronde 3, geen enkele bij opleverde. De meeste bijen in één telronde, 18 exemplaren, zijn geteld in twee transecten, t1, het transect langs de bosrand, en t5, op het afgeplagde perceel aan de noordkant van het gebied. Het grootste aantal bijensoorten in één telronde, 9, is waargenomen in t4.

Naast bijen zijn in de transecten steeds ook alle bloemen geteld (tabel 2). Deze tellingen laten zien dat t3 duidelijk minder bloemen en minder bloeiende plantensoorten telt dan de andere transecten. Verder is er duidelijk variatie tussen de telrondes, maar deze variatie vertoont geen vast patroon. In welke ronde het aantal bloemen en bloeiende plantensoorten het hoogst is, hangt meer af van het transect dan van het jaargetijde. Uiteraard is niet elke bloeiende plant even interessant voor bijen en de mate van betekenis wisselt bovendien per bijensoort. Over deze variatie in ‘bijenwaarde’ is redelijk veel bekend en deze zal worden meegewogen, zodra de monitoring in de komende jaren laat zie hoe de bijenfauna van samenstelling verandert.

Tabel 2: Resultaat transecttellingen 2020 met waargenomen aantallen bijen, bijensoorten, bloeiende plantensoorten en aantal bloemen/bloemhoofdjes.

Wanneer we de resultaten van de bijentellingen met bloemtellingen combineren, wordt duidelijk dat het credo ‘meer bloemen, meer bijen’ in De Scheeken zeker op gaat. Figuren 9 tot met 12 laten zien dat zowel het aantal bijen per transect, als het aantal bijensoorten positief gecorreleerd is met het aantal bloemen en het aantal bloeiende plantensoorten. In de figuren is een lineaire trendlijn weergegeven om deze relatie te verduidelijken. In werkelijkheid is de relatie tussen bijen en bloemen natuurlijk niet lineair, maar is er sprake van een verzadigingscurve.

Het is op zich niet gek dat deze verbanden goed herkenbaar zijn in situaties waarin het bloemaanbod klein en beperkend is, zoals in De Scheeken nog zeker het geval is. Van de andere kant zijn agrarische gebieden tegenwoordig meestal zo extreem bijen- en natuurarm, dat bijen en andere bloembezoekers nauwelijks in staat zijn om snel op een lokaal verbeterde situatie te reageren. Het ontbreekt in zo’n landschap dan simpelweg aan bijensoorten en -exemplaren om een snelle respons te kunnen krijgen. In dergelijke landschappen moet een verbeterd gebied eerst worden ontdekt zodat het zeker meer dan een jaar duurt voor een respons zichtbaar wordt, die de kwaliteit van het gebied realistischer weerspiegelt. De vrees bestond dat zo’n trage reactie zich ook bij De Scheeken voor zou doen, maar blijkbaar is het landschap rond De Scheeken nog niet zo extreem verarmd, wat ook wel klopt wanneer het ruimere landschap in ogenschouw wordt genomen. Mogelijk heeft ook de reeks van warme, droge zomers er voor gezorgd dat het landschap al beter dan normaal met bijen gevuld was, waarbij het mooie weer het over de omgeving uitzwerven van bijen bovendien vergemakkelijkte. Mogelijk is driedoornige metselbij hier een voorbeeld van.

Figuur 9: Relatie tussen het aantal bijen en bloemen op een transect. Elke punt staat voor 1 telling (5 transecten met elk 3 telronden).

Figuur 10: Relatie tussen het aantal bijen en het aantal bloeiende plantensoorten op een transect.

Figuur 11: Relatie tussen het aantal bijensoorten en het aantal bloemen per transect.

Figuur 12: Relatie tussen het aantal bijensoorten en het aantal bloeiende plantensoorten per transect.

3.3. Steilwandjes

De resultaten van de bijentellingen van de drie lemige steilwanden staan weergegeven in tabel 3. Zo kort na de aanleg zijn nog slechts weinig bijen gezien en van slechts een paar soorten kon nestelen worden vastgesteld. Zo bleek in de zomer dat op W1 en W3 kleine nestgroepjes van ingesnoerde groefbij aanwezig waren en op W2 bleek in elk geval de tweede generatie grasbij te nestelen. Verder zijn opvallend veel koekoeksbijen gesignaleerd, vooral bloedbijen. Tijdens de inventarisatie werd niet duidelijk of de aanwezigheid van deze parasitaire soorten ook daadwerkelijk samenhing met aanwezigheid van nesten van de gastsoort. Weliswaar viel te zien dat de koekoeksbijen gaatjes in de grond binnen gingen, maar of dit ook daadwerkelijk bijennesten waren kon niet worden vastgesteld. Hoewel bekend is dat koekoeksbijen op geurstoffen van hun gastsoorten reageren, is het vrijwel zeker ook zo dat ze vaak kansrijke landschapsstructuren afzoeken, zoals steilwandjes, ook wanneer daar weinig of geen gastsoorten nestelen.

In praktijk bleek het inventariseren van steilwandjes moeilijk. Nestelende bijen duiken bij aankomst vrijwel direct hun nestgang in en bij vertrek vliegen ze als een speer weg. De kans om een nestelend exemplaar te zien en te vangen dan wel op zicht te herkennen, is voor de meeste bijensoorten erg klein. Bovendien wordt dit vangen en herkennen verder bemoeilijkt door de aanwezigheid van graafwespen, die in zomer 2020 in elk geval veel talrijker aanwezig waren dan bijen.

Figuur 1: Links: vrouwtje ingesnoerde groefbij, een soort die al nestelt in de leemwanden; rechts: vrouwtje gewone dwergbloedbij, een groefbijenparasiet, maar waarschijnlijk niet van ingesnoerde groefbij.

Deze aspecten zorgen er voor dat de kans op het optreden van waarnemerseffecten zeer groot is, wat het verzamelen van objectief vergelijkbare monitoringsgegevens sterk bemoeilijkt. Vooralsnog is hier geen bevredigende oplossing voor verzonnen, maar na de huidige ervaringen is onze inschatting dat vangen en doden uiteindelijk toch betere gegevens oplevert dan de werkwijze in 2020 waarbij de bijen niet werden gedood (om de populatie niet beïnvloeden) maar zo veel mogelijk ter plaatse op zicht op naam werden gebracht.

Tabel 3: Waargenomen bijen per steilwand in 2020.

3.4. Bloembezoek

Tabel 4 geeft een overzicht van planten waarop voedselzoekende bijen zijn aangetroffen. Het betreft zowel waarnemingen binnen als buiten de transecten. In totaal gaat het om 24 plantensoorten, 83 records van bloembezoekende bijen en 34 bijensoorten. In de tabel is geen onderscheid gemaakt tussen bloembezoek voor stuifmeel of alleen voor nectar. Ook is geen onderscheid gemaakt in het bloembezoek door de bijenmannetjes en bijenvrouwtjes. Ook moet bedacht worden dat buiten de transecten de aandacht steeds uitging naar het vinden van nog niet eerder in het gebied aangetroffen bijensoorten. Tijdens dat inventarisatie-onderdeel zijn vooral waarnemingen van meer bijzondere bijen en hun bloembezoek vastgesteld. Toch geeft het overzicht wel een redelijke indruk van het bloembezoek in de periodes dat het gebied bezocht is. In elk geval is het plantensoortenlijstje in grote lijnen goed vergelijkbaar met de resultaten die langjarige, landelijke data laten zien: vooral vlinderbloemigen (klavers), maar ook composieten, springen er qua aantallen bloembezoekers en bezoekende soorten uit en ook de lipbloemigen (andoorn, hondsdraf, dovenetel) doen goed mee. Daarnaast is braam een bekende bijenplant.

Dat bijen selectief zijn in hun bloembezoek blijkt verder wel uit bloemtellingen per transect. Niet alleen is het totaal aantal aangetroffen bloeiende plantensoorten (74) veel groter, maar ook is het aantal plantensoorten per transect voor drie transecten zelfs groter dan het aantal plantensoorten waarop daadwerkelijk bloembezoek is waargenomen in het hele gebied (tabel 5). Verder laat tabel 5 zien dat het aantal bloeiende plantensoorten per inventarisatieronde maar voor een klein deel overlapt en dat het aanbod aan bloeiende plantensoorten en het aantal bloeiwijzen in het voorjaar meestal lager ligt dan later in het jaar. Dit laatste geldt niet voor alle transecten en de verschillen tussen de transecten zijn bovendien aanzienlijk.

Ook de extra bloemtellingen op 25 mei en 3 augustus van de Plantenwerkgroep laten zien dat het bloemaanbod op de transecten sterk afhankelijk is van datum (Bijlage 3). Vooral hun telling van 25 mei laat soorten zien die tijdens de bijeninventarisatie niet zijn waargenomen. Omdat de laatste bijeninventarisatie niet omstreeks half juli maar pas op 2 augustus kon plaats vinden, zijn de bevindingen van 3 augustus grotendeels vergelijkbaar met die van de bijeninventarisatie. De implicaties van de aanvullende gegevens van deze extra flora-tellingen worden pas bij vervolginventarisaties verder geanalyseerd.

Tabel 4: Overzicht van het aantal bijenrecords per plantensoort.

Tabel 5: Het aantal bloeiende plantensoorten per transect (totalen in vet en aanvullend per transect opgesplitst naar inventarisatieronde).

3.5. Resultaten florakartering

De resultaten van de extra bloeitellingen op de transecten zijn te vinden in bijlage 3 en zijn kort besproken in §3.4. De resultaten van de nulmeting van de flora staan weergegeven in bijlage 2. Bij de nulmeting in mei zijn in totaal 141 plantentaxa vastgesteld. Dit aantal is later bij de bloemtellingen en de bijeninventarisatie nog wat verder uitgebreid. Voor de monitoring is het echter belangrijk om ook bij toekomstige inventarisatierondes vast te houden aan een gebiedsdekkend veldbezoek in de tweede helft van mei. Op die manier blijven de resultaten goed vergelijkbaar en wordt het beste inzicht verkregen in hoe de totale florasamenstelling zich ontwikkelt.

Het meest opvallend in de resultaten van 2020 is de vertegenwoordiging van bosplanten van rijkere bossen (leembossen). Blijkbaar vinden deze planten in de slootkanten en lanen geschikte standplaatsen. Het betreft bosanemoon, veelstengelige salomonszegel, slanke sleutelbloem en bosandoorn. Ook de later aangetroffen, bijzondere zoomsoort welriekende agrimonie sluit aan bij deze leembossoorten. Behalve bossoorten zijn pioniers van veelal lemige bodem en de eveneens vaak op leembodems voorkomende soorten van periodiek natte graslanden al redelijk goed vertegenwoordigd. Dit betreft soorten als borstelbies, bosbies (kwel), echt duizendguldenkruid, liggend hertshooi, klein bronkruid, heelblaadjes, gevleugeld hertshooi en echte koekoeksbloem. Het grootste deel van deze soorten heeft ook duidelijk geprofiteerd van het afgraven van de bouwvoor op een aantal natte graslandpercelen. Al met al is er, in lage dichtheden, al een redelijk aantal minder algemene tot zeldzame, karakteristieke soorten in het gebied aanwezig.

3.6. Overige waarnemingen

Tijdens de transecttellingen zijn ook steeds dagvlinders genoteerd, maar dat leverde slechts een klein aantal waarnemingen op van koevinkje, hooibeestje, bruin zandoogje, groot dikkopje en klein koolwitje. Bij het doorkruisen van de rest van het gebied is nog een aantal andere soorten aangetroffen, onder andere landkaartje, oranje zandoogje en gewone eikenpage. Bijzondere dagvlinders zijn niet vastgesteld.

Overige vermeldenswaardige waarnemingen betreffen:

• -

  Bergveldwesp

• -

  Ivoorwesp

• -

  Haas

• -

  Oeverpriemkever

• -

  Kustsprinkhaan

• -

  Moerassprinkhaan

4 ADVIES

Natuurpark De Scheeken is momenteel volop in ontwikkeling. Bij de natuurdoelstellingen voor het gebied is al in belangrijke mate rekening gehouden met de wensen van ongewervelden in het algemeen en bijen in het bijzonder. Niet voor niets wordt er ingezet op de ontwikkeling van kruiden- en bloemrijke graslanden, gevarieerde ruigten, struwelen en bosranden en zijn er zelfs leemsteilwandjes aangelegd om onder andere bijen en wespen tot nestelen te verleiden. Doordat het park bij de start van deze inventarisatie nog geen jaar oud was, zullen de meeste resultaten van inrichting en beheer pas in de komende jaren duidelijk gaan. De inventarisatie van dit jaar was dan ook vooral nog een soort nulmeting al profiteren sommige bijen al duidelijk van toegenomen bloei, met name op percelen waarvan de bouwvoor was verwijderd.

Hoewel het nu dus nog grotendeels te vroeg is voor een evaluatie en adviezen ten aanzien van inrichting en beheer, is het op basis van de verzamelde data wel al mogelijk om een aantal (voorlopige) opmerkingen te plaatsen:

Afplaggen graslanden levert direct bloemrijke vegetaties op met meestal veel vlinderbloemigen die voor veel bloembezoekers erg aantrekkelijk zijn. Mocht de omvorming naar kruidenrijk grasland van niet geplagde percelen stagneren, dan kan plaggen (al dan niet kleinschalig) deze stagnatie waarschijnlijk doorbreken.

Leemwandjes die geheel of gedeeltelijk zijn opgebouwd uit voedselrijke grond, lijken op vrij korte termijn dicht begroeid te raken. Waarschijnlijk is dit een gevolg van de grote nutriëntenbeschikbaarheid, maar ook extra beschikbaarheid van zaden vanuit de zaadbank kan een rol spelen. Wanneer dit dicht begroeid raken niet voor de hele wand geldt, is het niet zo’n probleem. Is dit wel het geval, dan is het voor bijen en graafwespen waarschijnlijk verstandig om de wandjes periodiek bij te steken of door wat frequenter (3x per jaar) te maaien geschikt houden als nestplek. Ook valt te experimenteren met houtige beplanting bovenop de wandjes die ervoor kan zorgen dat de wanden zo droog worden dat er amper kruiden kunnen groeien. In dit laatste geval is het wel zaak dat de wanden niet volledig afgeschermd raken. Enige beschaduwing is voor veel soorten niet zo’n probleem en sommige soorten lijken beschaduwde steilwanden zelfs te prefereren, maar de takken die direct voor de wand hangen lijken de aantrekkelijkheid voor nestelen wel sterk te verkleinen.

Een belangrijke aanwinst voor de bijenfauna is de toename van ruigere, overstaande vegetaties met langjarig overstaande dode kruidachtige stengels en braamstruweel. Dit biedt extra voedselaanbod maar belangrijker is de extra nestgelegenheid voor een flink aantal bijen- en wespensoorten. Veel van de karakteristieke soorten van nattere gebieden nestelen in holle of merghoudende stengels.

Voor zover dit niet al gebeurd is, is het verstandig om nu al een werkplan op te stellen hoe deze ruigten en struwelen door gefaseerd beheer in stand gehouden kunnen worden, en wel op zo’n manier dat er jaarlijks voldoende geschikt areaal beschikbaar is. Zonder beheer volgt verdergaande struweelvorming en uiteindelijk bosvorming, waarbij de nestgelegenheid (en het extra voedselaanbod) weer verloren gaan en met een harde grens tussen grasland en bos tot gevolg.

5 CONCLUSIES

• •

  In totaal zijn in 2020 52 bijensoorten vastgesteld in Natuurpark De Scheeken. Voor een nat, net heringericht gebied is dit geen slechte score.

• •

  Met uitzondering van een vrouwtje van de gedoornde metselbij, zijn er geen heel bijzondere bijen aangetroffen. De warmteminnende, op vlinderbloemigen gespecialiseerde gedoornde metselbij heeft waarschijnlijk geprofiteerd van de warme, zonnige zomer. Onverwacht is de aanwezigheid van bruine slobkousbij, groepjesgroefbij en andoornbij. Bruine slobkousbij past in het landschap, maar de voedselplant grote wederik is ter plekke zo schaars dat aanwezigheid onwaarschijnlijk leek. Andoornbij profiteert van de aanwezigheid van bosandoorn, een plant van rijkere bossen en boszomen, een plant die niet direct in een landbouwlandschap verwacht werd. Groepjesgroefbij nestelt graag in verdichte kale leembodem die in het natuurpark ruimschoots voorhanden is. In de wijde omgeving van Best zijn echter geen recente waarnemingen van deze soort bekend.

• •

  De tellingen op de bijentransecten maken nu al duidelijk dat het aantal bijen, zowel wat betreft soorten als exemplaren, positief is gecorreleerd met het bloemaanbod. Eenzelfde positieve correlatie is er met de diversiteit aan bloeiende planten.

• •

  Transect T3, gelegen op een raaigrasweide die de uitgangssituatie van het oorspronkelijke landbouwgebied het best benadert, telde vrijwel geen bijen of bloeiende kruiden. Vooral de transecten op de graslandpercelen waarvan de bouwvoor was verwijderd, leverden veel meer bijen en bloemen op.

• •

  Het aantal dagvlinders op de bijentransecten is nog zeer klein en betreft alleen zeer algemene soorten. Een analyse van de relatie met bloemaanbod en bloeidiversiteit is nog niet mogelijk.

• •

  Beide leemwandjes en de helling van het speeleiland bleken in 2020 al in gebruik als nestplek van bijen en wespen. Graafwespen lijken snellere kolonisatoren dan bijen. Bij de bijen is vooral ingesnoerde groefbij in wat grotere aantallen aangetroffen. De wandjes en helling werden relatief veel bezocht door koekoeksbijen, vooral bloedbijen.

• •

  De flora-nulmeting leverde 141 verschillende plantensoorten op. Tijdens bijeninventarisaties en bloemtellingen is dit aantal nog wat verder aangevuld. Opvallend is de aanwezigheid van nogal wat bijzondere planten van bos en bosranden, waaronder slanke sleutelbloem, bosanemoon en welriekende agrimonie. Verder zijn relatief veel bijzondere pioniers van natte leembodems aangetroffen: blauwe waterereprijs, borstelbies, echt duizendguldenkruid en liggend hertshooi.

• •

  Graslandpercelen waarvan de bouwvoor was afgegraven waren vaak erg bloemrijk. Voor bijen was het vooral interessant dat er vaak veel vlinderbloemigen uit de zaadbank opkwamen: moerasroklaver, witte klaver, rode klaver en basterdklaver.

BRONNEN

• •

  Kleijn, D., T.P.M. Fijen, I. Raemakers & J. Scheper (2017). Het behoud van wilde bijen in het landelijk gebied: is bloemen zaaien de oplossing? De Levende Natuur 118(3): 98-104.

• •

  Raemakers, I., T. Faasen, M. Reemer & J. Smit (2018). Trends van wilde bijen in Noord-Brabant. Rapportage 2017. Ecologica, Maarheeze & EIS Kenniscentrum Insecten, Leiden.

• •

  Raemakers, I. (2019). Wilde bijen in Best. Nulmeting 2018. Ecologica i.o.v. Gemeente Best.

• •

  Reemer, M. (2018). Basisrapport voor de Rode Lijst Bijen. EIS Kenniscentrum Insecten, Leiden.

• •

  Peeters, T.M.J., H. Nieuwenhuijsen, J. Smit, F. van der Meer, I.P. Raemakers, W.R.B. Heitmans, C. van Achterberg, M. Kwak, A. J. Loonstra, J. de Rond, M. Roos & M. Reemer (2012). De Nederlandse bijen. Natuur in Nederland deel 11. Naturalis, EIS-Nederland & KNNV uitgeverij.

BIJLAGE 1 INRICHTINGSPLAN DE SCHEEKEN

De uiteindelijke inrichting wijkt iets af van onderstaande planttekening. Zo is een poel gegraven in het meest noordelijke perceel en daar is tevens een leemwand gemaakt. De poel in het perceel eronder is naar het aangrenzende westelijke perceel verschoven.

Bron: Staro, bestekstekening 2018

BIJLAGE 2 FLORA-LIJST PLANTENWERKGROEP MEI 2020

BIJLAGE 3 BLOEMTELLINGEN PLANTENWERKGROEP

BIJLAGE 4 COÖRDINATEN TRANSECTEN

Bijlage 5 – Kaarten presentie amfibieën Natuurgebied De Scheeken in 2020 en 2021

In 2020 zijn twee ervaren natuurvrijwilligers gestart met de monitoring van amfibieën in Natuurgebied De Scheeken. De monitoring vindt plaats door de poelen en de plasdras rondom het natuurspeeleiland in het gebied systematisch te bezoeken volgens de richtlijnen van de landelijke soortenorganisatie RAVON en het CBS. Elke poel wordt elk kalenderjaar op 4 avonden bezocht in de periode maart tot en met juni. Van de waargenomen amfibieën worden soortnaam, geslacht (indien mogelijk) en levensstadium genoteerd.

De resultaten van het kalenderjaar 2020 en het nog lopende kalenderjaar 2021 of een amfibieënsoort present is in een poel en plasdras of niet, zijn in deze bijlage verbeeld. Cirkeldiagrammen op een topografische kaart van het gebied verbeelden de ‘presentielijst’ per poel. Als een soort is gevonden, krijgt hij in het cirkeldiagram van de betreffende poel een kleur. Elke soort heeft daarbij zijn eigen kleur en zijn eigen positie in het cirkeldiagram gekregen. Het figuur hieronder geeft aan welke amfibieënsoort welke kleur en positie in het cirkeldiagram heeft. Is een soort niet waargenomen dan blijft zijn plek in het cirkeldiagram wit gekleurd. Zo is één oogopslag te zien welke amfibieënsoorten in een bepaalde poel is waargenomen of niet. Ook is hiermee snel een vergelijking te maken tussen de poelen onderling en tussen de verschillende kalenderjaren. Zeker in de eerste jaren van de amfibieënmonitoring is dan eenvoudig te zien hoe snel amfibieën de verschillende de poelen bezetten en wat hun verspreiding in het gebied is.

Staat er een rode vraagteken in het cirkeldiagram? Dan geeft dit aan dat de soort in de betreffende poel wel in 2020 is waargenomen, in het nog lopende jaar 2021 nog niet, maar dat deze soort in 2021 op basis van ‘expert judgement’ wel wordt verwacht. Er is ook één poel in 2020 op de kaart uit gegrijsd, omdat deze poel pas in 2021 is opgenomen in de amfibieënmonitoring. Deze poel ligt strikt genomen niet in het Natuurgebied De Scheeken, maar is wel gemeentelijk eigendom en ligt tussen de natuurgebieden De Scheeken van gemeente Best en Brabants Landschap in. De twee natuurvrijwilligers willen deze poel ook in de gaten houden om met name de ontwikkelingen van de amfibieëndoelsoorten van het beheerplan in de omgeving te volgen. Dit betreffen de soorten boomkikker, gewone pad en kamsalamander.

Deze presentatievorm geeft echter niet aan welke aantallen de soorten voorkomen, of ze (succesvol) voortplanten en wat de trend per soort is. Daarvoor bestaan andere vormen van in dataverwerking. Deze data worden verwerkt in het landelijke amfibieën meetnet invoerportaal van Stichting RAVON.

Bovendien zal eerst een langdurige monitoring nodig zijn om eventuele trends te kunnen constateren, iets wat met amfibieën op zichzelf al lastig is, omdat aantallen van jaar tot jaar sterk kunnen fluctueren. Zo waren de poelen in 2020 op poel 8 na, allemaal voortijdig droog gevallen door het lang aanhoudende droge en warme voorjaar. Hierdoor hebben alleen de vroeg in het seizoen actieve bruine kikker en gewone pad zich succesvol kunnen voortplanten en mislukte de voortplanting van groene kikker en kleine watersalamander grotendeels in het Natuurgebied De Scheeken. Het kalenderjaar 2021 verloopt daarentegen veel gunstiger tot dusver, doordat dit voorjaar juist nat en koel verliep. Beide kalenderjaren onderstrepen de fluctuaties in amfibieënpopulaties als gevolg van grillige weersomstandigheden. De weersomstandigheden worden met de huidige klimaatverandering alleen maar grilliger. Dit kan negatief uitpakken voor amfibieënpopulaties.

2020 – noordelijk deel van het natuurgebied

2021 – noordelijk deel van het natuurgebied

2020 – zuidelijk deel van het natuurgebied

2021 – zuidelijk deel van het natuurgebied

Bijlage 6. Veldinventarisatie en actualisatie anti-verdrogingsmaatregelen natte natuurparel De Scheeken

augustus 2018 - november 2019

1 Inleiding

Brabants Landschap (opdrachtgever) heeft Landslide milieu-adviesbureau (opdrachtnemer) verzocht om voor het gebied De Scheeken (natte natuurparel) aan de hand van een kaart- en veldstudie te onderzoeken welke anti-verdrogingsmaatregelen uitgevoerd zouden kunnen worden om de huidige waterhuishoudkundige situatie van het gebied voor flora en fauna te verbeteren. Het gebied (figuur 1) is grotendeels in bezit van Brabants Landschap. De beoogde verbetering van de waterhuishouding heeft betrekking op zowel waterkwantiteits- als waterkwaliteitsaspecten. De bevindingen van dit onderzoek worden in deze rapportage beschreven. Het onderzoek (inventarisatie en actualisatie) is in de periode augustus 2018 - september 2019 uitgevoerd in nauwe samenwerking met Brabants Landschap en met Waterschap De Dommel en borduurt voort op onderzoeken en adviezen die in het verleden zijn opgesteld, maar nog niet zijn uitgevoerd.

Figuur 1 Globale begrenzing zoekgebied anti-verdrogingsmaatregelen natte natuurparel De Scheeken.

In de navolgende paragrafen 1.1 en 1.2 worden achtereenvolgens de aanleiding en de doelstelling van de uitgevoerde veldinventarisatie en actualisatie nader toegelicht.

1.1 Aanleiding

De aanleiding voor het uitvoeren van een veldinventarisatie en actualisatie is als volgt. Brabants Landschap heeft Landslide milieu-adviesbureau verzocht om een actualisatie op te stellen van maatregelen, die bijdragen aan herstel van De Scheeken. De flora en fauna van deze natte natuurparel (figuur 2) ondervindt nadelige invloed van een steeds verdere (structurele) verdroging. Om die reden willen Brabants Landschap en Waterschap De Dommel anti-verdrogingsmaatregelen voor dit gebied laten onderzoeken en beschrijven om die in een vervolgstadium te implementeren. Daarbij is tevens gekeken naar in het verleden opgestelde plannen.

1.2 Doel

Het voornaamste doel van dit onderzoek is om in nauwe samenwerking met de opdrachtgever en met Waterschap De Dommel een overzicht te maken van

anti-verdrogingsmaatregelen, die bijdragen aan een verbeterde waterhuishouding van het gebied om daarmee de ontwikkelingskansen voor flora en fauna structureel te verbeteren.

Bij het inventariseren en beschrijven van deze maatregelen is met het oog op toekomstige uitvoering daarvan alvast gekeken naar mogelijke uitstralingseffecten, zodat derden geen noemenswaardige nadelen van de beoogde herstelmaatregelen ondervinden. Deze rapportage beschrijft op hoofdlijnen het geohydrologische karakter van het gebied en meer specifiek de beoogde herstelmaatregelen zoals deze in het verleden onderzocht zijn en geactualiseerd aan de hand van diverse locatiebezoeken. Deze uitgevoerde bureau- en veldstudie heeft niet het karakter en het detailniveau van een voorlopig ontwerp (VO) of definitief ontwerp (DO).

Figuur 2 Impressie natte natuurparel de Scheeken (2018-2019).

1.3 Leeswijzer

Na de inleiding (paragraaf 1) wordt een beknopte gebiedsbeschrijving opgesteld (hoofdstuk 2) waarna de verschillende onderdelen van de uitgevoerde werkzaamheden beschreven worden (hoofdstuk 3). Daarna worden de locatie specifieke anti-verdrogingsmaatregelen beschreven (hoofdstuk 4) evenals de daaraan te verbinden conclusies en aanbevelingen (hoofdstuk 5).

2 Beknopte gebiedsbeschrijving

Direct aan de oostzijde van de A2 strekt natte natuurparel De Scheeken (circa 440 hectare) zich uit tussen de gemeenten Best en Boxtel (Liempde). Het meest noordoostelijke deel van het gebied behoort tot de gemeente Meierijstad. Het gebied (figuur 1 en 2) bestaat voor het overgrote deel uit natuurterreinen die eigendom zijn van Brabants Landschap en enkele grotere waterlopen in beheer en eigendom van Waterschap De Dommel. In het gebied zijn enkele agrarische bedrijven en boomkwekerijen actief. Het gebied maakt onderdeel uit van het Nationaal Landschap het Groene Woud. In 2005 werd de 50 meter brede ecopassage over de A2 aangelegd en sinds enkele jaren zijn in het gebied edelherten aanwezig. In het gebied komen veel populieren (lokaal: canidasse) en eiken voor. Deze (eiken)bossen bevinden zich veelal op lemige gronden en kennen een hoge natuurwaarde. De afgelopen decennia is de waterhuishouding van het gebied gewijzigd. Dit leidt net als elders in Brabant tot steeds verdere verdroging. De (extreem) droge jaren 2018 en 2019 hebben deze verdroging verder versterkt en leiden tot een verdere vermindering van de kenmerkende ijzerrijke kwel in het gebied.

2.1 Huidige grondgebruik

Het overgrote deel van De Scheeken is eigendom van Brabants Landschap (figuur 3). In het verleden kenmerkte het gebied zich door kleinschalige landbouw op particuliere en gemeenschappelijke percelen en de aanwezigheid van populieren(bossen) als productiehout voor onder meer de klompenindustrie. Verspreid in het gebied bevinden zich thans enkele grootschalige agrarische bedrijven, zoals aan de Vleutstraat, Broekdijk, Hamsestraat, Ooijendonksestraat en Steenovenseweg en een enkele boomkwekerij. Door het gebied stromen de Berkenloop, Berendonkloop en grotendeels parallel aan de A2 de Groote Waterloop, die naar het oosten afbuigt en daarmee de westelijke en noordelijke begrenzing van het gebied vormt. Deze hoofdwaterlopen zijn in beheer en eigendom van Waterschap De Dommel. Dat geldt eveneens voor de waterhuishoudkundige voorzieningen in deze waterlopen zoals stuwen, drempels en duikers. De openbare wegen in het gebied zijn eigendom van de gemeenten Best, Boxtel en Meierijstad.

2.2 Bodemopbouw en geologie

Kenmerkend voor het gebied is een bodemopbouw die bestaat uit fijnzandige afzettingen met het ondiep voorkomen van leem en leemlagen. Deze afzettingen belemmeren de infiltratie van regenwater. Het gros van de bodemtypen kan als beekeerdgrond en (vlak)vaaggrond geclassificeerd worden. Rond de bebouwde (historische) kernen bevinden zich (dikke) eerdgronden (figuur 4A). De deklaag behoort in zijn geheel tot de Formatie van Boxtel, laagpakket van Liempde (figuur 4B). Als gevolg van de ondiepe aanwezigheid van storende leemlagen is De Scheeken een van oorsprong nat gebied met de status van natte natuurparel (figuur 4C). Het gebied loopt in hoogte af van circa 13 m +NAP bij Best tot circa 10 m +NAP richting Liempde (figuur 4D).

Figuur 3 Percelen eigendom van Brabants Landschap (bron: Brabants Landschap, 2 oktober 2019).

Figuur 4 Variatie in bodemopbouw (4A), geologie van de deklaag (4B), status natte natuurparel (4C) en hoogteverloop van zuid naar noord (4D).

2.3 Hydrologie

In het gebied komen 3 hoofdwaterlopen (A-watergangen) voor (figuur 5). Van zuid naar noord stroomt de Berkenloop door het gebied. Net voorbij de Vleutstraat ter hoogte van stuw DO152-st1 mondt de Berendonkloop uit in de Berkenloop. De Berkenloop stroomt verder in noordelijke richting om ter hoogte van de Broekdijk direct na stuw DO138-st2 in de Groote Waterloop uit te monden. De Groote Waterloop is in het provinciaal waterbeheerplan aangemerkt als “ecologische verbindingszone” en “zoekgebied voor behoud en herstel watersystemen” en stroomt in noordoostelijke richting naar De Dommel. Voor de Berendonkloop en Berkenloop geldt deze aanwijzing niet.

De genoemde waterlopen voeren een mix van stedelijk water (gemeente Best), gebiedseigen water (De Scheeken) en hemelwater af. Incidenteel kan overstort van de gemeentelijke riolering van Best in het watersysteem (via de DO117) terecht komen.

Figuur 5 Hoofdwaterlopen en stromingsrichting in projectgebied De Scheeken.

Het effluent van de tunnelbak A2 wordt (hoofdstuk 3 en 4) middels pompen geloosd in watergang DO118A die, via een bergingsvijver gelegen in de snelwegoprit en de DO117, aansluit op de Groote Waterloop. De jaarlijkse afvoer van het tunnelbakwater bedraagt bij benadering 800.000 tot 900.000 m3. De mogelijkheden om dit water kwantitatief en kwalitatief beschouwd in te zetten als anti-verdrogingsmaatregel in De Scheeken worden in hoofdstuk 3 en 4 nader toegelicht.

Regionaal beschouwd, stroomt het grondwater in (noord)noordwestelijke richting (bron: Grondwaterkaart van Nederland 32 Centrale Slenk, Dienst Grondwaterverkenning TNO, 1983). Lokaal kunnen afwijkingen ten opzichte van het regionale stromingsbeeld aanwezig zijn als gevolg van oppervlakkige afwatering, (tijdelijke) grondwateronttrekkingen en/of doorsnijding van slecht doorlatende bodemlagen. In het gebied bevinden zich nagenoeg geen vergunde beregeningsputten of andere grondwateronttrekkingen (bron: Kaartbank provincie Noord-Brabant, oktober 2010).

De gemiddeld hoogste grondwaterstand (GHG) in het gebied varieert van 0,2 tot 0,8 m-mv (figuur 6). Plaatselijk bevindt de gemiddeld hoogste grondwaterstand zich nabij maaiveld (0,0 - 0,2 m-mv).. Mede als gevolg van de ruilverkaveling in het gebied (1938-1959), het aanleggen van waterlopen met een overwegend afwaterende functie en een veranderd klimaat waarbij vaker droge en warme zomers voorkomen (zoals in 2018 en 2019) zijn de grondwaterpeilen in het gebied de afgelopen decennia gedaald. De gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG) in het gebied varieert van 0,8 tot 1,8 m-mv (figuur 6). In extreem droge perioden zakt het grondwaterpeil verder uit. In het gehele gebied van De Scheeken komt “meestal kwel” voor (figuur 7). De kwelintenstiteit neemt nabij de hoofdwaterlopen toe tot “sterk” en hangt naar verwachting samen met de genoemde drainerende werking van deze waterlopen.

Figuur 6 Gemiddeld hoogste en gemiddeld laagste grondwaterstand in projectgebied De Scheeken.

Figuur 7 Kwel(variatie) in projectgebied De Scheeken.

3 Voorgeschiedenis, kaartstudie en veldwerkzaamheden

Voor natte natuurparel De Scheeken zijn al eerder plannen ontwikkeld om de waterhuishouding voor flora en fauna te verbeteren. Deze plannen zijn echter nog niet ten uitvoer gebracht. De (voor)onderzoeken die gerelateerd zijn aan de beoogde hydrologische optimalisatie, zoals een onderzoek naar de samenstelling en toepasbaarheid van het tunneldak water A2 (Waterschap De Dommel, augustus 2009), zijn voor deze actualisatie eveneens beschouwd.

3.1 Voorgeschiedenis

In 2007 is door Oranjewoud een kaart opgesteld met daarop 8 hydrologische maatregelen ter verbetering van het watersysteem (projectcode 172431-O-1, projectleider S. van Eijk). Een selectie van deze maatregelen is in voorliggende studie meegenomen en geactualiseerd Het betreft: “aanpassen knooppunt de Vleut” en “ophogen van de waterbodem van een deel van de Berkenloop”. Enkele maatregelen uit 2007 zijn niet meer aan de orde zoals “kortsluiting Antelse Watermolen” en “peilgestuurde drainage landbouwenclave”.

In 2009 verscheen een rapportage naar aanleiding van de kansen om het drainagewater van de tunnelbakken Best en Vught te benutten. Voor de tunnelbak in Best luidde de eindconclusie als volgt:

“In Best is alleen het zuurstofgehalte te laag, 4 mg/l, een minimaal gehalte van 5 mg/l is vereist. De overige stoffen in het drainagewater zijn in vergelijkbare of lagere concentraties aanwezig vergeleken met het oppervlaktewater. Er zijn geen nadelige effecten te verwachten en met maatregelen is het zuurstofgehalte in het drainagewater op minimaal 5 mg/l te krijgen”.

Voorliggende rapportage borduurt voort op bovengenoemde en andere vooronderzoeken. Middels een kaartstudie en diverse veldwerkzaamheden (paragraaf 3.2) is een geactualiseerd maatregelenpakket geformuleerd om herstel van het watersysteem van natte natuurparel de Scheeken uit te kunnen gaan voeren (hoofdstuk 4).

3.2 Kaartstudie & veldwerkzaamheden

Deze paragraaf voorziet in een beschrijving van de uitgevoerde werkzaamheden om tot een afgewogen pakket aan maatregelen te komen dat samen met de opdrachtgever en met Waterschap De Dommel is opgesteld en uitgewerkt. Hiervoor is een kaartstudie uitgevoerd (3.2.1), is het gebied in de periode 2018-2019 meerdere keren bezocht (3.2.2), is het effluent van de tunnelbak A2 bemonsterd (3.2.3) en is een verkenning uitgevoerd naar een nieuwe aanvoerroute van dit effluent (3.2.4) en zijn daarvoor gericht hoogtemetingen verricht (3.2.5).

3.2.1 KAARTSTUDIE

Ten behoeve van de kaartstudie zijn de digitale Kaartbank (provincie Noord-Brabant) en GeoWeb (Waterschap De Dommel) online geraadpleegd. Verder zijn grondwaterkaarten (Dienst Grondwaterverkenning TNO), bodemkaarten (STIBOKA) en literatuurbronnen (De Liempdse Scheeken tussen Gemeijnt en Wederopbouw: G. van de Oetelaar, 2016) geraadpleegd. De voornaamste kaarten en informatiebronnen uit deze studie zijn opgenomen in hoofdstuk 1 en 2 (figuur 1 t/m 7).

3.2.2 OVERZICHT LOCATIEBEZOEKEN 2018-2019

In de periode 2018-2019 hebben de volgende locatiebezoeken en veldwerkzaamheden plaatsgevonden:

3.2.3 BEMONSTERING EFFLUENT TUNNELBAK A2 EN GEBIEDSEIGEN WATER

In juli 2018, na een periode van aanhoudende droogte, is de samenstelling van het tunnelbakwater en gebiedseigen water op 3 locaties gemeten. Op dezelfde meetpunten is het water opnieuw bemonsterd in januari 2019. Bij deze 2e meetronde is op twee aanvullende punten de samenstelling van het gebiedseigen water bemonsterd (meetpunt A en B). Beide bemonsteringsronden hebben tot doel gehad om te bekijken of er kwalitatieve belemmeringen zijn om het tunnelbakwater afkomstig van de A2 als anti-verdrogingsmaatregel in te kunnen zetten in het kader van herstel van natte natuurparel De Scheeken. De situering van alle bemonsteringslocaties is weergegeven in figuur 8.

De voornaamste bemonsteringsparameters zijn opgenomen in bijlage C. De analyses zijn uitgevoerd door Aquon Wateronderzoek en Advies en de volledige dataset is digitaal beschikbaar via de daarvoor ingerichte databank van Waterschap De Dommel.

Figuur 8 Situering bemonsteringslocaties (met weergave bemonsteringscodes) De Scheeken (2018-2019).

3.2.4 TRACÉ NIEUWE AANVOERROUTE TUNNELBAKWATER A2

Na het kappen van populieren langs de A2 en naar aanleiding van aanvullende informatie van Waterschap De Dommel, namelijk dat incidenteel overstortwater vanuit het gemeentelijke rioolsysteem (uiteindelijk) in de Groote Waterloop kan stromen, is aanvullend gekeken naar een optimale route om het tunnelbakwater zo snel mogelijk en met zo min mogelijk aanpassingen van het bestaande watersysteem in het gebied te laten instromen. Dit komt ook de waterkwaliteit ten goede.

Op grond van de tracéverkenning op 4 april en het inmeten van de NAP-hoogtes van diverse bestaande waterlopen op 6 juni lijkt een geschikt voorkeurstracé voor handen. Een tracé dat naar verwachting met beperkte middelen en geringe aanpassingen gerealiseerd kan worden. Dit nieuwe tracé wordt nader toegelicht in hoofdstuk 4.

3.2.5 HOOGTEMETINGEN

Op 6 juni heeft een terreinverkenning plaatsgevonden met de heer M. Blom (medewerker GIS/landmeter) van Waterschap De Dommel. Ter plaatse van de beoogde nieuwe aanvoerroute van het tunnelbakwater en “knooppunt Vleutstraat” zijn hoogtemetingen verricht. Deze metingen zijn opgenomen in respectievelijk bijlage D en E. De betekenis van deze metingen voor het realiseren van de voorgestelde anti-verdrogingsmaatregelen wordt in hoofdstuk 4 beschreven.

4 Bevindingen

Dit hoofdstuk beschrijft 6 anti-verdrogingsmaatregelen (paragraaf 4.1) die op basis van de kaartstudie en diverse veldbezoeken met de opdrachtgever en met Waterschap De Dommel zijn bekeken en nader uitgewerkt. Voor elk van deze maatregelen worden tevens de toekomstige aandachtspunten beschreven (paragraaf 4.2).

4.1 Overzicht anti-verdrogingsmaatregelen

De anti-verdrogingsmaatregelen zijn in de periode 2018-2019 op hoofdlijnen uitgewerkt in samenspraak met de opdrachtgever en het waterschap. Het uitwerkingsniveau van de maatregelen heeft niet het karakter van een definitief ontwerp op basis waarvan een bestek gemaakt zou kunnen worden. Onderstaande beschrijving van de maatregelen vormt daarvoor echter wel een goede basis.

4.1.1 HERGEBRUIK TUNNELBAKWATER A2

Jaarlijks (email Landslide d.d. 7-12-2018) wordt circa 800.000 tot 900.000 m3 grondwater vanuit de tunnelbak A2 (Best) in de DO118A gepompt. Waterschap De Dommel legt Rijkswaterstaat jaarlijks een heffing op voor het lozen van 832.000 m3 (email Waterschap De Dommel d.d. 23-11-2018). Hoewel een exacte verdeling van het drainagewater over de jaren en de seizoenen niet bekend is, komt deze hoeveelheid drainagewater overeen met een waterstroom van gemiddeld 25 tot 30 l/s (90 tot 108 m3/uur)14. Deze hoeveelheid kan in drogere perioden (zoals recentelijk in 2018 en 2019) voor extra wateraanvoer naar natte natuurparel De Scheeken zorgen. In paragraaf 4.1.2 wordt de in het veld bepaalde optimale aanvoerroute voor het overtollige drainagewater naar het beschouwde gebied beschreven en nader toegelicht.

Naast voorgaande kwantitatieve beschrijving over het beschikbare watervolume is ook de waterkwaliteit van groot belang. Beide aspecten samen bepalen of en in welke mate het drainagewater daadwerkelijk toegepast kan worden. In 2009 is door Waterschap De Dommel (auteur: H. Tamerus) onderzoek gedaan naar een vergelijking tussen het drainagewater afkomstig van de tunnelbak in Vught en Best en het oppervlaktewater in natte natuurparel De Scheeken. De algemene conclusie in 2009 luidde, dat de gemeten gehalten in het drainagewater lager waren dan die in het oppervlaktewater. Met daarbij twee opmerkingen: een goed toetsingskader voor natte natuurparels ontbreekt en het zuurstofgehalte in het drainagewater (4 mg/l) ligt lager dan het vereiste van 5 mg/l. In kader 1 is de conclusie uit het genoemde rapport voor de locatie Best integraal weergegeven.

Het uitgebreide waterkwaliteitsonderzoek in het kader van voorliggende studie om locatiespecifieke anti-verdrogingsmaatregelen te formuleren, komt tot dezelfde conclusie. Op basis van de onder verschillende omstandigheden gemeten parameters zijn er geen belemmeringen naar voren gekomen om het tunnelbakwater als extra aanvoer naar De Scheeken te benutten.

MACRO PARAMETERS

De zuurgraad van het effluent varieert van 6,6 tot 7,6 en is nagenoeg pH-neutraal. Het geleidingsvermogen varieert van 350 tot 470 µS/cm en komt overeen met waarden die ook elders in het oppervlaktewater van De Scheeken gemeten wordt. De concentratie aan onopgeloste bestanddelen varieerde tijdens de metingen van 15 tot 21 mg/l en is relatief laag. De parameters zuurgraad, geleidingsvermogen en onopgeloste bestanddelen vormen geen belemmering voor de beoogde toepassing van het effluent.

VERONTREINIGINGEN

Om te voorkomen dat eventueel verontreinigd water ingelaten zou worden, is ter plaatse van de uitmonding van het tunnelbakwater in het oppervlaktewatersysteem (meetpunt ID 247056) onder meer de concentratie minerale olie, oplosmiddelen en aromatische koolwaterstoffen (BTEX) bepaald. Deze meting is uitgevoerd na een periode van aanhoudende droogte omdat dit naar verwachting de worst-case omstandigheid weergeeft. De genoemde parameters zijn niet aangetroffen of in zeer lage concentraties, lager dan dat deze gehalten in het oppervlaktewater van De Scheeken voorkomen.

NUTRIËNTEN

Om te voorkomen, dat aanvoer van tunnelbakwater leidt tot toestroom van nutriëntenrijk grondwater naar natte natuurparel De Scheeken is een scala aan nutriënten gemeten waaronder nitriet, nitraat, totaal fosfaat, totaal sulfaat, stikstof totaal en fosfor totaal. De gemeten nutriëntgehalten zijn laag en zowel tijdens de “aanhoudend droge periode meting” als tijdens de “neerslag periode meting” veel lager dan het gehalte aan nutriënten in de natte natuurparel. De aanvoer van het effluent leidt tot een verlaging van de thans in het oppervlaktewater aanwezige nutriënten.

IJZER

In het tunnelbakwater is een ijzerconcentratie gemeten die varieert van 6,7 mg/l (na een periode met neerslag) tot 8.6 mg/l (na een aanhoudend droge periode). Deze concentratie is ter hoogte van meetpunt “oprit A2” (ID 247057) al gehalveerd, omdat het effluent ter plaatse van de vijvers in de oprit naar de A2 oxideert en bezinkt. Het water dat vervolgens het gebied instroomt, bevat circa 3 mg/l aan ijzer (ijzer-totaal). Dit gehalte wordt plaatselijk ook in de natte natuurparel zelf gemeten zoals ter plaatse van meetpunt Groote Waterloop (ID 247058) en meetpunt De Keel (ID 247060). De ijzerconcentratie lijkt na bezinking in de vijvers ter hoogte van de oprit van de A2 geen belemmering voor suppletie richting de natte natuurparel.

ZUURSTOF

Het zuurstofgehalte van het tunnelbakwater (voor een belangrijk deel ondiep grondwater) is lager, dan dat van het oppervlaktewater. Ter plaatse van de uitstroom werden concentraties gemeten die variëren van 3,1 tot 5,1 mg/l. Zodra dit water met de buitenlucht in contact komt, wordt zuurstof uit de buitenlucht opgenomen. Ter hoogte van meetpunt “oprit A2” was de concentratie in het oppervlaktewater opgelopen (7,9 tot 12,3 mg/l). Beide meetwaarden zijn voldoende hoog om het water als anti-verdrogingsmaatregel te kunnen inzetten.

In paragraaf 4.2 worden enkele aandachtspunten bij het benutten van het tunnelbakwater in combinatie met de voorgestelde aanvoerroute beschreven.

4.1.2 TRACÉ NIEUWE AANVOERROUTE TUNNELBAKWATER A2

Het is wenselijk om het voor suppletie geschikte tunnelbakwater (paragraaf 4.1.1) zo snel (zuidelijk) mogelijk en met zo min mogelijk aanpassingen van het bestaande watersysteem richting natte natuurparel De Scheeken te voeren. Daarbij rekening houdend met de noodzaak om het rioolwater van de gemeente Best, dat incidenteel overstort op het oppervlaktewater, buiten de natte natuurparel te houden en te voorkomen dat het samen met het suppletiewater naar De Scheeken kan stromen.

Na het recentelijk verwijderen van de populieren langs de A2 en met een eenvoudige technische aanpassing kunnen beide aandachtspunten tegelijkertijd gerealiseerd worden.

Figuur 9 Voorgestelde aanvoerroute (gele stippellijn) tunnelbakwater naar natte natuurparel De Scheeken.

De voorgestelde aanvoerroute is ongeveer 400 meter lang en bestaat voor het overgrote deel uit (watervoerende) greppels. Wanneer deze greppels met elkaar verbonden worden en tegelijkertijd opgeschoond (vrijgemaakt van overtollige begroeiing en oneffenheden in het bodemprofiel) kan het water via deze nieuwe route naar de BEDO-0097 (figuur 9) stromen. De ingemeten waterpeilen en bodemhoogten geven aan, dat het natuurlijke verhang van het watersysteem in noordelijke richting is en daarmee overeenkomt met de voorgestelde aanvoerroute. Een overzicht van de ingemeten peilen is opgenomen in bijlage D.

Vanaf het instroompunt in de BEDO-0097 vindt suppletie met gemiddeld 25 tot 30 l/s plaats. Na het opschonen van deze watergang waarvoor de onderhoudsplicht nu nog bij derden ligt, kan deze hoeveelheid probleemloos het gebied instromen en daar, al naar gelang de geohydrologische omstandigheden, voor doorstroming en aanvulling van het grondwater zorgen. Het voorgestelde aanvoertracé is goed bereikbaar voor onderhoud. De populierenrijen die op de luchtfoto in figuur 9 nog zichtbaar zijn, werden in 2018 allemaal gekapt. Met deze aanpassing van het watersysteem, kan het tunnelbakwater niet alleen zo zuidelijk mogelijk naar De Scheeken stromen, maar vormt het rioolwater van de gemeente Best dat incidenteel overstort (via de DO117 in de Groote Waterloop) geen bedreiging voor de natte natuurparel.

In paragraaf 4.2 worden enkele aandachtspunten bij de nieuwe aanvoerroute kort toegelicht.

4.1.3 OPTIMALISEREN “KNOOPPUNT VLEUTSTRAAT”

Ter plaatse van “Knooppunt Vleutstraat” bestaat de lang gekoesterde wens van zowel Brabants Landschap als Waterschap De Dommel om het watersysteem van natte natuurparel de Scheeken een kwalitatieve impuls te geven. Dit kan door het “landbouwwater” te scheiden van het “hemelwater en gebiedseigen kwelwater”. Deze “knip” in het watersysteem is het beste uitvoerbaar ter plaatse van bovengenoemd knooppunt waar de Berendonkloop nabij de Vleutstraat in de Berkenloop stroomt (figuur 10) en dient zodanig gerealiseerd te worden, dat geen wateroverlast kan ontstaan. Niet bij de afvoer van oppervlaktewater na perioden met aanhoudende neerslag en evenmin na piekbuien.

Om de voorgestelde “knip” voor deze projectfase voldoende gedetailleerd te kunnen beschrijven, is dit knooppunt gedurende de looptijd van het project meerdere keren bezocht en zijn gericht hoogtemetingen ten opzichte van NAP uitgevoerd. De huidige situatie is opgenomen in figuur 10, de voorgestelde toekomstige situatie in figuur 11 en de daarvoor uitgevoerde hoogtemetingen zijn opgenomen in bijlage E.

Figuur 10 Situering “Knooppunt Vleutstraat”(cirkel) en directe omgeving met de voornaamste watergangen.

Om de “knip” te kunnen realiseren, is een combinatie van 5 maatregelen (figuur 11) uitgewerkt. De eerste maatregel (1) bestaat uit het verondiepen van de Berkenloop door de huidige bodemhoogte met circa 0,5 meter te verhogen. Tegelijkertijd wordt het profiel zodanig aangepast (maatregel (2)), dat de afvoer van de Berkenloop en de Berendonkloop onder zeer natte omstandigheden gehandhaafd blijft. De voorgestelde profielaanpassing op het traject Knooppunt Vleutstraat tot en met stuw DO138-st2 wordt toegelicht in paragraaf 4.1.4 en gevisualiseerd in figuur 12. Om het “landbouwwater” van de Berkenloop af te koppelen en in oostelijke richting te sturen, wordt ter hoogte van de Vleutstraat 30 een schotbalkstuw in de Berkenloop geplaatst (maatregel (3)). De beoogde drempelhoogte van deze stuw bedraagt 9,8 m +NAP. Dat is 0,5 meter boven de huidige bodemhoogte (9,3 m +NAP) ter plaatse.

Figuur 11 Toekomstige aanpassingen (1) t/m (5) om de gewenste watersysteem “knip” te realiseren.

Het plaatsen van deze schotbalkstuw heeft tot gevolg, dat de reguliere afvoer in oostelijke richting wordt afgevoerd, maar dat een verhoogde afvoer (oppervlaktewaterpeil hoger dan 9,8 m +NAP) onverminderd (ook) in noordelijke richting kan afstromen. Om te voorkomen, dat het omgeleide water weer terug naar de Berkenloop stroomt, wordt de bestaande duiker in de DO165 (maatregel (4)) afgesloten. In dat geval kan het landbouwwater alleen via de DO138 verder in oostelijke richting stromen. Het gelijktijdig uitvoeren van maatregel (1) tot en met (4) effectueert de gewenste knip in het watersysteem zonder dat wateroverlast ontstaat gedurende natte periode of tijdens perioden dat sprake is van een piekafvoer. Om te voorkomen dat de detailafwatering van de agrarische percelen tussen de Vleutstraat (nrs. 30 en 40) en de Berkenloop door de beschreven maatregelen mogelijkerwijs vermindert, heeft Waterschap De Dommel verzocht om in de planvorming en bij de feitelijke uitvoering al bij voorbaat rekening te houden met de mogelijkheid om een pomp(je) te plaatsen als daartoe aanleiding ontstaat (maatregel (5)).

In paragraaf 4.2 worden enkele praktische suggesties bij het effectueren van de afzonderlijke componenten bij deze maatregel beschreven.

4.1.4 OPHOGEN BODEMPEIL BERKENLOOP (DEELTRACÉ)

Brabants Landschap heeft de wens uitgesproken om de Berkenloop op het deeltraject “Knooppunt Vleutstraat” (paragraaf 4.1.3) tot aan stuw DO138-st2 (paragraaf 4.1.5) over een lengte van circa 1,8 kilometer te verondiepen. Op deze wijze kan de overwegend drainerende werking van de Berkenloop op de aangrenzende natte natuurparel sterk gereduceerd worden. De gronden aan weerszijde van dit tracé zijn eigendom van Brabants Landschap. Tegelijkertijd heeft Waterschap De Dommel verzocht om het tracé zodanig aan te passen, dat de afvoer van de Berkenloop onder extreem natte omstandigheden (bijvoorbeeld na piekbuien) wel in tact blijft.

De wensen van Brabants Landschap en Waterschap De Dommel zijn te combineren als de bodemhoogte van de Berkenloop opgehoogd wordt, waarbij tegelijkertijd ondieper (hoger) in het profiel een verbreding wordt gerealiseerd voor afvoer onder extreem natte omstandigheden (2e fase afvoer). Een dergelijke aanpassing van de bestaande waterloop (1e fase afvoer) kan bijvoorbeeld door het realiseren van een eenzijdig 2-fasenprofiel. Met de grond uit de 2e fase kan de bodem van de Berkenloop op dit traject opgehoogd worden. De verbreding naast de verondiepte waterloop zou vervolgens ingericht kunnen worden als natuurvriendelijke oever (nvo). Een impressie van de huidige dwarsdoorsnede en de voorgestelde aanpassing wordt weergegeven in figuur 12. In deze figuur is tevens aangegeven waar de ingemeten dwarsprofielen (DO138-DP) zich bevinden.

De voorgestelde ophoging met circa 0,5 meter is dan, van boven- naar benedenstrooms beschouwd, bij benadering als volgt (figuur 12):

Het realiseren van de voorgestelde profielaanpassing om gedurende perioden met piekafvoer voldoende water te kunnen blijven afvoeren, kan zowel aan de oost- als westzijde plaatsvinden en zal in de praktijk afhangen van locatie specifieke omstandigheden, zoals bijvoorbeeld de aanwezigheid van (te behouden) bomen. Waarbij opgemerkt kan worden, dat de bovenbreedte van de Berkenloop (van linker insteek-tot-rechter insteek) in stroomafwaartse richting toeneemt tot circa 8 meter en een verhoging van het bodemprofiel niet noodzakelijkerwijs meer gecompenseerd hoeft te worden door de aanleg van een 2-fasen profiel. Een dergelijke aanleg kan echter vanuit ecologisch oogpunt (meer geleidelijke overgang van maaiveld naar de waterloop) toch een meerwaarde hebben. Bovendien hoeft dan geen grond voor de voorgestelde bodemophoging van buiten het gebied te worden aangevoerd.

Figuur 12 In stroomafwaartse richting drie voorbeeld dwarsprofielen van de Berkenloop op het deeltracé “Knooppunt Vleutstraat” tot stuw DO138-st2 nabij het instroompunt in de Groote Waterloop (bron: Legger, Waterschap De Dommel).

4.1.5 VERVANGEN EN AUTOMATISEREN STUW DO138-ST2

In de Berkenloop (DO138), net voordat deze watergang ter hoogte van de Broekdijk in de Groote Waterloop (DO101) uitmondt, staat schotbalkstuw DO138-st2. Althans wat daarvan over is (figuur 13). Deze 2,05 meter brede stuw is nagenoeg volledig in verval, en “verstopt” met takken, boomstammen en ander drijfvuil. Per saldo kan het waterpeil15 in de Berkenloop met deze stuw in de huidige situatie niet meer gereguleerd worden.

Figuur 13 Staat van stuw DO138-st2 in de Berkenloop voor uitmonding in de Groote Waterloop (juli 2018).

Om structureel grond- en oppervlaktewater in het stroomgebied van de Berkenloop vast te kunnen houden en om wateroverlast bij piekbuien te voorkomen, is het noodzakelijk om deze stuw te herstellen en tegelijkertijd regelbaar te maken. Dan kan de stuw gedurende perioden van aanhoudende droogte als anti-verdrogingsmaatregel ingezet worden. Wanneer het watersysteem echter (over)vol dreigt te raken, kan het stuwpeil tijdelijk verlaagd worden. In dat geval ligt de aanleg van een robuuste kantelstuw die op afstand uitgelezen en bediend kan worden, bijvoorbeeld een kantelstuw voorzien van een Greenbox, het meest voor de hand.

In de huidige situatie heeft schotbalkstuw DO138-st2 een drempelpeil van 8,1 m +NAP en een streefpeil van 8,3 m +NAP. Na het ophogen van de bodem van de Berkenloop (paragraaf 4.1.4) vanaf Knooppunt Vleutstraat (paragraaf 4.1.3) bedraagt het nieuwe bodempeil circa 8,3 m +NAP (huidige streefpeil). Een kantelstuw met een streefpeil van 8,6 m +NAP en een bereik van 8,3 (“drempelpeil”) tot 8,8 m +NAP (maximaal conserveringspeil) en voorzien van automatische peilregeling kan veilig als regelbare anti-verdrogingsmaatregel gerealiseerd worden.

Ten aanzien van de voorgestelde aanpassing van stuw DO138-st2, de toekomstige (stuw)peilen en het ophogen van het bodempeil van de Berkenloop worden in paragraaf 4.2 nog enkele aandachtspunten beschreven.

4.1.6 VERHOGEN STUWPEIL DO168-ST1

Net voordat de DO168(AA) in de Berkenloop uitmondt, staat schotbalkstuw DO168-st1 (figuur 14). Het oppervlaktewaterpeil ter plaatse van deze stuw kan gestuurd worden door het verwijderen of bijplaatsen van houten schotjes met een hoogte van circa 15 centimeter. Tijdens het locatiebezoek op 18 februari 2019 is samen met Brabants Landschap en Waterschap De Dommel bekeken of het bijplaatsen van 2 schotjes verantwoord zou zijn om de afvoer uit het achterliggende gebied te vertragen en zo de grondwatervoorraad aan te vullen. Deze maatregel is ter plaatse geëffectueerd en zonder dat er klachten zijn gekomen, is daarmee een peilverhoging met circa 30 cm doorgevoerd. In de droge zomer van 2019 heeft deze anti-verdrogingsmaatregel bijgedragen aan het langer vasthouden van grond- en oppervlaktewater in dit deel van De Scheeken.

Figuur 14 Situering stuw DO168-st1 in de watergang DO168(AA) na het bijplaatsen van 2 schotjes (+ 30 cm). Aan het eind van de duiker is de uitmonding in de Berkenloop zichtbaar.

In paragraaf 4.2 wordt één suggestie bij de geëffectueerde peilverhoging beschreven.

4.2 Toekomstige aandachtspunten

Hierna worden voor de in paragraaf 4.1 beschreven anti-verdrogingsmaatregelen relevante aanbevelingen en aandachtspunten benoemd en nader toegelicht.

HERGEBRUIK TUNNELBAKWATER A2 EN NIEUWE AANVOERROUTE

Aanbevolen wordt om ter plaatse van het begin van de nieuwe aanvoerroute (zie figuur 9) een schotbalkstuw in de Groote Waterloop te plaatsen met een zodanige drempelhoogte, dat bij piekafvoeren een deel van het tunnelbakwater tijdelijk via de oorspronkelijke route parallel aan de A2 afgevoerd kan worden. Een kantelstuw met Greenbox zou het mogelijk maken om 1) het optimale drempelpeil “in het veld” te verkennen en aan te passen aan wisselende hydrologische omstandigheden en 2) het stuwpeil bij eventuele calamiteiten (bijvoorbeeld een ongeluk op de A2 waarbij verontreinigingen in het oppervlaktewatersysteem terecht komen) direct te verlagen, zodat al het water tijdelijk via de Groote Waterloop wordt afgevoerd en niet naar de natte natuurparel kan stromen. De nieuwe aanvoerroute komt mogelijk in aanmerking om als A-watergang in de legger van het waterschap te worden opgenomen, net als watergang BEDO-0097.

Omdat het oppervlaktewater onder reguliere omstandigheden niet meer naar de Groote Waterloop stroomt, treedt in deze waterloop in de zomersituatie een peilverlaging op. Dit effect is door De Hoog & Ten Heggeler (2003) geschat op 2 tot 4 centimeter. Indien deze geringe verlaging (toch) als ongewenst wordt beschouwd, kan overwogen worden om de bodem van deze waterloop minder op te schonen.

Tenslotte wordt bij deze anti-verdrogingsmaatregel aanbevolen om aan de hand van gestructureerde ecologische inventarisaties te monitoren wat het effect van de extra aanvoer van tunnelbakwater op de natte natuurparel is.

OPTIMALISEREN “KNOOPPUNT VLEUTSTRAAT”

Aanbevolen wordt om het optimale peil van de voorgestelde schotbalkstuw in de Berkenloop ter hoogte van de Vleutstraat 30 (maatregel  in figuur 11) “in het veld” te bepalen en samen met de agrariërs op nummer 30 en 40 te bekijken of en waar het plaatsen van een pomp(je) noodzakelijk is (maatregel ).

OPHOGEN BODEMPEIL BERKENLOOP (DEELTRACÉ)

Bij het ophogen van de bodem van de Berkenloop dient de aanwezige duiker (1 stuk) op dit deeltracé aangepast te worden en moet rekening gehouden te worden met de instroom van alle zijwatergangen (zowel A- als B-watergangen). Voor het detailontwerp van het voorgestelde 2-fasen profiel ligt het voor de hand om in de ontwerpfase nog een verdiepingsslag te maken om de uitvoering goed te laten aansluiten bij variaties in veldomstandigheden om waardevolle landschapselementen zoals bijvoorbeeld solitaire bomen te behouden.

VERVANGEN EN AUTOMATISEREN STUW DO138-ST2

Geadviseerd wordt om het definitieve bereik van de nieuwe stuwklep af te stemmen op het aangepaste (nieuwe) profiel van de Berkenloop ter plaatse en de optimale variatie in klepstanden “in het veld” in te regelen.

VERHOGEN STUWPEIL DO168-ST1

Gedurende de looptijd van dit project is deze maatregel, als enige, reeds geëffectueerd. Om beter inzicht te krijgen wat het effect is van deze anti-verdrogingsmaatregel op het aangrenzende grondwaterpeil wordt een bescheiden vorm van monitoring aanbevolen.

De resultaten daarvan kunnen wellicht nader inzicht geven in de effecten van de nog niet gerealiseerde overige 4 herstelmaatregelen.

5 Conclusies en aanbevelingen

Dit hoofdstuk beschrijft de voornaamste algemene conclusies van de uitgevoerde veldinventarisatie en actualisatie en besluit met enkele aanbevelingen voor verdere detailuitwerking van de beschreven kansrijke anti-verdrogingsmaatregelen.

5.1 Conclusies

Aan de hand van meerdere veldbezoeken samen met Brabants Landschap en Waterschap De Dommel zijn in de periode mei 2018 - juni 2019 in totaal vijf kansrijke anti-verdrogingsmaatregelen geformuleerd om het watersysteem van natte natuurparel De Scheeken kwantitatief en kwalitatief te verbeteren. In deze periode is één maatregel reeds geëffectueerd. De overige vier maatregelen moeten eveneens leiden tot meer wateraanvoer van een goede kwaliteit en het langer vasthouden van gebiedseigen water. Het totale maatregelenpakket heeft naar verwachting een significant positief effect op de huidige waterhuishoudkundige situatie zonder dat daarbij wateroverlast optreedt tijdens perioden met overvloedige neerslag.

5.2 Aanbevelingen

Op grond van het uitgevoerde inventarisatie en actualisatie en de daaraan verbonden conclusies worden 3 aanbevelingen gedaan.

• 1)

  Aanbevolen wordt om alle maatregelen zodanig uit te voeren dat bijgestuurd (geoptimaliseerd) kan worden daar waar dat nodig is. Dit kan bijvoorbeeld blijken uit de monitoringsresultaten (zie aanbeveling 2). Flexibiliteit wordt bijvoorbeeld ingebouwd door het toepassen van op afstand automatisch regelbare stuwen en LOP-stuwen waarmee het stuwpeil eenvoudig handmatig aangepast kan worden.

• 2)

  Aanbevolen wordt om het effect van de anti-verdrogingsmaatregelen gedurende langere periode (tenminste 2 jaren) te volgen door middel van het implementeren van een sober en doelmatig monitoringsmeetnet. De aanbevolen monitoring heeft betrekking op grond- en oppervlaktewaterpeilen, waterkwaliteit en flora & fauna.

• 3)

  Tenslotte wordt aanbevolen om direct belanghebbenden zoals aangelanden, gemeenten en IVN tijdig te informeren over de uitvoering van de anti-verdrogingsmaatregelen en te betrekken bij de verdere detailuitwerking en implementatie.

Mocht u naar aanleiding van deze rapportage vragen of opmerkingen hebben, kan kunt u altijd contact met mij opnemen.

Met vriendelijke groeten,

Ir. R.E. Lapperre (MSc.)

Landslide milieu-adviesbureau

Bijlage A Begrenzing projectgebied De Scheeken

Bijlage B Foto-impressie projectgebied en locatiebezoeken

Bijlage C Samenstelling tunnelbakwater A2 periode 2018-2019

1e meetronde: juli 2018 (na aanhoudend droge periode)

2e meetronde: januari 2019 (na periode met neerslag)

2e meetronde: januari 2019 (na periode met neerslag)

Bijlage D Hoogtemetingen nieuwe aanvoerroute tunnelbakwater A2

Bijlage E Beoogde aanpassingen “knooppunt Vleutstraat” (veldwerkschets en NAP-hoogten)

Bijlage 7a Natuurbeheer De Scheeken hoeveelheden en planning

Planning natuurbeheer - De Scheeken

Bijlage 7b Natuurbeheer De Scheeken hoeveelheden en planning

Planning natuurbeheer - De Scheeken