Regionaal Risicoprofiel 2021-2024

1.1 Inleiding

Dit hoofdstuk beschrijft de (maatschappelijke) ontwikkelingen die gezien worden als mogelijke oorzaak van het ontstaan van veiligheidsrisico’s. Het is een breed palet van gesignaleerde aanleidingen die mogelijk kunnen leiden tot ontwrichting, onrust, ramp of crisis in de regio Zaanstreek-Waterland. Een projectgroep heeft op basis van ervaring, gebeurtenissen en publicaties de eerste aanzet gegeven voor dit hoofdstuk. Het is daarna in twee ronden aangevuld en becommentarieerd door diverse veiligheidspartners (zie bijlage 2).

We hebben de ontwikkelingen beschreven aan de hand van vijf actuele thema’s:

• •

  Klimaatverandering

• •

  Pandemie

• •

  Energietransitie

• •

  Digitale ontwrichting

• •

  Demografische verandering

Daarnaast hebben wij ontwikkelingen beschreven op basis van de zeven thema’s uit de landelijke handreiking Regionaal Risicoprofiel:

• •

  Natuurlijke omgeving

• •

  Gebouwde omgeving

• •

  Vitale infrastructuur en voorzieningen

• •

  Technologische omgeving

• •

  Verkeer en vervoer

• •

  Gezondheid

• •

  Sociaal maatschappelijke omgeving

1.2 Klimaatverandering

Klimaatverandering werpt zijn schaduwen vooruit. Een stijgende zeespiegel, meer extreme neerslag, vaker extreme droogte en hitte gaan in de nabije toekomst veiligheidsrisico’s opleveren. De klimaatverandering heeft niet alleen directe gevolgen voor de natuur en het weer zoals bijvoorbeeld bodemdaling, gebrek aan zoet water en extreem weer, het heeft ook (in)directe gevolgen voor het gedrag en gezondheid van de bevolking. Denk hierbij bijvoorbeeld aan toenemend water- en stroomgebruik of effecten van hitte bij mensen (ouderen) en hitteberoertes bij (sport)evenementen. Een langere periode van droogte levert daarbij niet alleen een risico op voor de dijken (scheuren in de dijk) maar ook een groter brandgevaar, met name in natuurgebieden. Daarnaast kan ook economische schade ontstaan voor de scheepvaart en de agrarische sector.

In goed geïsoleerde (bedrijfs)gebouwen, scholen en woningen wordt het bij een langdurige hittegolf vaak te warm. Door de goede isolatie blijft de warmte veel langer in de gebouwen en woningen hangen dan de hittegolf zelf duurt. Het risico dat drinkwater hierdoor te veel opwarmt neemt toe, wat kan leiden tot legionellabesmetting.

Dit alles vraagt om adaptief beleid. Op Rijksniveau zorgen de Strategische agenda van het Veiligheidsberaad, de Nationale Klimaatadaptatie Strategie (NAS) en het Delta Programma Ruimtelijke Adaptatie (DPRA) ervoor dat Nederland beter voorbereid is op de gevolgen van de klimaatverandering. Ook regionaal participeren crisispartners en VrZW in diverse programma’s en projecten. Zo neemt VrZW onder andere, met acht andere crisispartners, deel aan het programma: ‘Watercrises in Noord-Holland ten noorden van het Noordzeekanaal’. Dit programma zorgt voor een goede voorbereiding op een ‘Watercrisis’.

De gemeenten in de regio werken in het kader van het DPRA samen in werkregio’s, om het gemeentelijk en regionaal beleid met betrekking tot de klimaatverandering en ruimtelijke adaptatie vorm te geven.

1.3 Pandemie

De COVID-19 crisis heeft ons geleerd dat ons zorgsysteem kwetsbaar is. Niet alleen de beschikbaarheid van personeel maar ook van middelen zoals mondkapjes, ic-bedden en beschermende kleding, bereikte haar grenzen.

De kans dat een vergelijkbare crisis zich in de toekomst opnieuw voor gaat doen is aanwezig. Nieuwe (nu nog onbekende of gemuteerde) virussen of bacteriële infecties kunnen zorgen voor ongekende druk op het zorgsysteem. De verwachting is dat de lessen die voortvloeien uit de COVID-19 pandemie, leiden tot meer aandacht voor het vergroten van de veerkracht van de gezondheidszorg. Om Nederland beter voor te bereiden op pandemieën is het ‘Pandemic Disaster Preparedness Center’ opgericht. Het Erasmus MC, de TU Delft en de gemeente Rotterdam zijn hiervan de initiatiefnemers. VrZW zal inspelen en rekening houden met de conclusies en aanbevelingen die de vele evaluaties van de COVID-19 crisis gaan opleveren.

Bij het voorbereiden en uitvoeren van de maatregelen bij de COVID-19 crisis heeft VrZW een belangrijke rol gespeeld. Samen met de gemeenten en vele partners heeft zij mede vorm kunnen geven aan de informatiedeling, coördinatie tussen organisaties en de communicatie met de inwoners van de regio. Een positief gevolg van de COVID-19 crisis is dat het informatiemanagement en de samenwerking binnen de zorg, tussen de zorg en andere veiligheidspartners enorm verbeterd is.

1.4 Energietransitie

Het beleid in Nederland is erop gericht dat wij in 2050 uitsluitend gebruik maken van duurzame energie en CO2 neutraal gaan produceren. Hiervoor is een energietransitie ingezet die de overgang van fossiele brandstoffen als olie en aardgas, naar volledig groene energie mogelijk maakt. Duurzame (groene) energie kennen we nu al vanuit zon, wind, biomassa en water. Dit wordt veelal alleen nog op kleine schaal toegepast maar er is een tendens waarneembaar naar de inrichting van steeds grotere parken met windmolens en zonnepanelen en de oprichting van biomassa-energiecentrales.

Deze ontwikkelingen leveren niet alleen nieuwe veiligheidsrisico’s op, er is ook een groeiende weerstand bij omwonenden waarneembaar. Deze weerstand kan mogelijk ontaarden in maatschappelijke onrust of zelfs sabotage.

Het groeiend aantal leveranciers van groene stroom zorgt ervoor dat fluctuaties in het net toenemen. Hierdoor wordt het moeilijker de netbalans te handhaven en kunnen verstoringen frequenter optreden. Opslag van elektriciteit in grote batterijen in woonwijken wordt ook als een risico gezien. Werkzaamheden zoals grondroeringen om de transitie te faciliteren, vergroten de kans op uitval (gaslekkages, stroomuitval, etc.).

Ook ‘nieuwe’ brandstoffen als Liquid Natural Gas (LNG), Compressed Natural Gas (CNG), Waterstof en Biobrandstof worden steeds meer toegepast. Momenteel wordt onderzocht of de huidige infrastructuur voor het transport van aardgas, geschikt te maken is voor Waterstof. De productie, het transport en de opslag brengen risico’s met zich mee. Ruimtelijk beleid hierover moet afgestemd worden.

Met de Regionale Energie Strategieën (RES) wordt gekeken waar vraag en aanbod van duurzame energie zo goed mogelijk kan worden afgestemd op de infrastructurele ontwikkelingen in een regio. De gemeenteraden hebben een belangrijke rol bij het vaststellen van de RES.

1.5 Digitale ontwrichting

De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) waarschuwt voor ontwrichting van de Nederlandse maatschappij door cyberaanvallen. Vitale digitale systemen zijn vaak nog steeds niet goed beveiligd, staat in het Cybersecuritybeeld 2019. Bijna alle belangrijke processen en systemen in Nederland zijn deels of volledig gedigitaliseerd en er zijn nog nauwelijks analoge terugvalopties of alternatieven. Dat maakt ons land zeer kwetsbaar voor cyberaanvallen. Een aanval op een netwerk kan leiden tot een kettingreactie en uiteindelijk zelfs tot uitval van bijvoorbeeld gas, water of elektriciteit. Ook belangrijke objecten zoals bijvoorbeeld bruggen, gemalen en rioolwaterzuivering kunnen door een cyberaanval uitvallen. Omdat dit een regio overstijgend risico is heeft de NCTV een Nationaal Crisisplan Digitaal opgesteld.

Als digitale ontwrichting optreedt is het belangrijk dat de veiligheidsregio goed geïnformeerd wordt over de oorzaak en de gevolgen. De crisisorganisatie kan dan adequaat inspelen op het beheersen van de gevolgen. Door een goede informatiepositie van de crisisorganisatie ontstaat er ook zicht op de (mogelijke) keteneffecten van de digitale ontwrichting. Op nationaal niveau beschikt het Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC) over kennis en inzicht in de wereld van Cyber. Het NCSC is het centrale informatieknooppunt en expertisecentrum voor cybersecurity in Nederland. Het draagt bij aan het vergroten van de digitale weerbaarheid van de Nederlandse samenleving en specifiek aan de digitale weerbaarheid van Rijk en vitale aanbieders. Het NCSC geeft informatie, biedt kundige adviezen en publiceert kennis. Het NCSC vervult ook een coördinerende rol binnen de nationale crisisstructuur wanneer zich een (dreigend) ernstig ICT-incident voordoet. Zij voorziet in (nationale) beeldvorming van het incident en de gevolgen daarvan. Zij stemt de maatregelen af op operationeel, tactisch en strategisch niveau met de relevante partners en opereren als informatiemakelaar.

Het is daarnaast belangrijk dat de veiligheidsregio en alle crisispartners beschikken over continuïteitsplannen zodat zij de (primaire) taken kunnen blijven uitvoeren. Hierbij is het vooral belangrijk dat de (onderlinge) communicatie in stand blijft.

Ook lokale overheden zijn nog steeds kwetsbaar voor digitale aanvallen, zoals Distributed Denial Of Service (DDOS) en gijzelsoftware. Vitale gemeentelijke digitale systemen kunnen daardoor volledig platgelegd worden. Een recent voorbeeld hiervan is de hack bij de gemeente Hof van Twente waar bestanden gegijzeld werden.

De cybergevolgbestrijding door veiligheidsregio’s is onderzocht door het Instituut Fysieke Veiligheid (IFV). Eén van de conclusies in het rapport is dat niet alles nieuw is aan cybergevolgbestrijding. Belangrijk is dat veiligheidsregio’s veerkrachtig te werk gaan en de plannen flexibel kunnen toepassen. In 2020 is een VR-ISAC (Information Sharing and Analysis Center) ingesteld. In dit samenwerkingsverband wisselen informatiespecialisten van de veiligheidsregio's en het IFV kennis en expertise uit op het gebied van digitale dreigingen en incidenten.

In Noord-Holland besteedt het programma Noord-Holland Samen Veilig (NHSV) ook aandacht aan het weerbaar maken van overheidsinstellingen en burgers ten aanzien van Cybercriminaliteit.

1.6 Demografische verandering

Demografische veranderingen in de regio kunnen leiden tot veiligheidsvraagstukken. De bovengemiddelde toename van de vergrijzing van de bevolking in de kleine gemeenten (bron CPB) kan leiden tot verminderde zelfredzaamheid (of samenredzaamheid) en meer risicovolle situaties. Dit kan een grotere druk op de eerstelijnshulpverlening tot gevolg hebben. Ook de eerdergenoemde klimaatverandering heeft een directe relatie met vergrijzing. Denk aan langdurige perioden van hitte, waarbij ouderen (al of niet in een verzorgingstehuis) gezondheidsproblemen kunnen krijgen.

Als gevolg van de vergrijzing en het beleid om ouderen langer zelfstandig thuis te laten wonen, zien we een toename van verminderd zelfredzamen in woongebouwen die hier niet speciaal voor bedoeld zijn (en soms zelfs geen lift hebben). Dit zijn woongebouwen zonder extra veiligheidsvoorzieningen zoals een bedrijfshulpverlening of een ontruimingsalarm. Voor deze bewoners zijn de risico’s bij een brand in het woongebouw groter dan voor zelfredzame bewoners.

1.7 Natuurlijke omgeving

Binnen dit thema vinden ontwikkelingen plaats op het gebied van geothermie of wel ‘aardwarmte’. In onze regio zijn op dit moment geen grote projecten, maar het is niet uit te sluiten dat wij hiermee ook in onze regio geconfronteerd worden. Omdat dit een nieuwe ontwikkeling is waarmee nog maar weinig ervaring is opgedaan noemen we deze ontwikkeling omdat het mogelijk een trigger is voor aardtrillingen.

Grote delen van de Markermeerdijken voldoen op dit moment niet aan de waterveiligheidsnorm genoemd in de Waterwet. De dijken worden daarom versterkt volgens de nieuwe normen in deze wet. De werkzaamheden worden uitgevoerd door de alliantie Markermeerdijken. De veiligheidsregio wordt geïnformeerd over de werkzaamheden en crisisfunctionarissen oefenen met waterveiligheidscenario’s.

1.8 Gebouwde omgeving

In de gebouwde omgeving wordt een aantal ontwikkelingen gezien die risico’s opleveren.

In het rapport naar aanleiding van het instorten van het dak van het AZ-voetbalstadion (nov. 2020) concludeert de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) dat er regelmatig constructiefouten gemaakt worden in de bouw. De afgelopen 20 jaar zijn er in Nederland 60 gevallen bekend van grote constructieve onveiligheid. In Nederland is de eigenaar wettelijk verantwoordelijk voor de veiligheid van zijn gebouw. Volgens de OVV is er onvoldoende zicht op de veiligheid van de constructie van gebouwen met een 'grote publieke functie', als ze eenmaal in gebruik zijn. In het rapport verwijst de OVV onder andere naar de instorting van de parkeergarage bij Eindhoven Airport (2017), het ingestorte dak van de Grolsch Veste in Enschede (2011) en de ingestorte betonvloer van de B-tower in Rotterdam (2010). Ook in onze regio heeft zich in 2018 een instorting van een parkeerdek voorgedaan.

De brandweer geeft aan dat zij zorgen heeft over het brandveiligheidsniveau van kantoren die getransformeerd worden tot bijvoorbeeld woningen en logiesverblijven. De regelgeving staat bij een transformatie van dergelijke gebouwen een lager brandveiligheidsniveau toe dan bij gebouwen die nieuw gebouwd worden en een woon- of logiesfunctie hebben.

Daarnaast geven zowel de brandweer als de gemeentelijke afdelingen Bouwtoezicht aan dat de toekomstige Wet Kwaliteitsborging voor Bouwwerken (WKB), met daarin de voorgenomen private bouwplantoetsing, mogelijk kan leiden tot een verminderd brandveiligheidsniveau. In het kader van de invoering van de Omgevingswet wordt op dit moment een discussie gevoerd over deze private bouwplantoetsing. Sommige experts vinden dat het gebrek aan voldoende pilots, kennis en onafhankelijkheid bij marktpartijen, mogelijk kunnen leiden tot een potentieel risico.

Er wordt een toename van hoogbouw en ondergronds bouwen geconstateerd, soms in combinatie met verdichting van de binnenstad. Met name elektrische voertuigen in een ondergrondse parkeergarage worden als een potentieel gevaar gezien door de brandweer. Dit komt door de lastige bestrijdbaarheid van brand in een dergelijk voertuig (zie brand Singelgarage Alkmaar 2020). Dit kan leiden tot grotere incidenten en complexere hulpverlening. Denk hierbij bijvoorbeeld ook aan de bereikbaarheid voor de eerstelijnshulpverlening en de mogelijke ontruiming van meerdere woningen.

Bij controles in de regio door de gemeenten en de brandweer is geconstateerd dat er soms veel te veel personen in een woning verblijven. Dit kan leiden tot veiligheidsrisico’s op het gebied van brandveiligheid, maar ook tot geweldsincidenten en overlast. Overbewoning kan daarnaast zorgen voor een ongezond leefklimaat in de woning (gezondheidsrisico’s) en een rol spelen bij de verspreiding van besmettelijke ziekten.

1.9 Vitale infrastructuur en voorzieningen

De kans op storingen in het (Europese) elektriciteitsnetwerk wordt groter. Door optredende cascade-effecten kunnen de gevolgen van stroomstoringen groot zijn. Ook de energietransitie kan vaker leiden tot een stroomstoring. Daarnaast worden in het kader van de energietransitie nieuwe energiebronnen ontwikkeld. De zwaarte van de risico’s, die de energietransitie met zich meebrengt, is nu nog niet te overzien.

De regie op de continuïteit van de vitale infrastructuur ligt bij de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid (NCTV). De veiligheidsregio biedt ondersteuning aan vitale aanbieders bij (dreigende) verstoring of uitval wanneer de capaciteiten ontoereikend zijn en openbare orde en veiligheid in gevaar komen. Dit gebeurt in afstemming met de aanbieders en de vakdepartementen. De vele en diverse stakeholders maken afstemming en regie noodzakelijk. De NCTV voert deze regie en let daarbij met en voor alle betrokkenen op samenhang, efficiëntie en effectiviteit van weerbaarheid verhogende maatregelen.

1.10 Verkeer en vervoer

De ontwikkelingen op het gebied van verkeer en vervoer zijn moeilijk in te schatten op dit moment. De COVID-19 crisis heeft ervoor gezorgd dat het gebruik van het openbaar vervoer, het vliegverkeer en het autoverkeer tijdelijk sterk is afgenomen. Of deze ontwikkeling zich doorzet, laat zich nu nog niet goed voorspellen. Een trend is wel dat collectief reisgedrag afneemt en dat individueel reizen toeneemt. Of dit zo blijft als de COVID-19 crisis geheel achter de rug is, valt nog af te wachten.

Het gebruik van het wegennetwerk verandert. Door het toenemend aantal (elektrische) fietsen zijn de fietspaden niet overal toereikend meer en worden knelpunten voorzien. Ook wordt hierdoor een toename van fietsongelukken waargenomen met ernstiger letsel dan voorheen.

Onduidelijk is nog wat zelfrijdende (vracht)auto’s voor de veiligheid gaan betekenen. Enerzijds beloven de systemen meer veiligheid, anderzijds kunnen er ongelukken met grotere impact/omvang optreden als het verkeer dichter op elkaar gaat rijden. Hierbij moet ook het risico van uitval van systemen door digitale ontwrichting worden meegenomen.

Het gebruik van Liquified Petroleum Gas (LPG), Liquid Natural Gas (LNG), waterstof en elektriciteit als energiebron voor vaar- en voertuigen vraagt van de hulpverleningsdiensten dat zij goed bekend zijn met de risico’s van deze energiebronnen bij een ongeval.

1.11 Sociaal maatschappelijk

Polarisatie, extremisme, radicalisering en minder tolerantie, leiden tot een grotere kans op geweld. Ook het afdwingen van (cultuur)veranderingen, door bepaalde groeperingen, kan leiden tot grote spanning tussen groepen mensen.

De (sociale) netwerken veranderen, onder andere door het gebruik van social media. Dit zorgt ervoor dat zelfredzaamheid en samenredzaamheid op een andere manier dan voorheen vorm krijgen. De veiligheidspartners houden hier rekening mee en monitoren en gebruiken de social media bij een ramp of crisis.

Nepnieuws, en zeker real-time gemaakt nepnieuws, wordt momenteel steeds vaker gezien. Lang niet altijd wordt dit herkend als nepnieuws, waardoor mensen deze ‘waarheid’ gaan geloven. Nepnieuws kan leiden tot maatschappelijke onrust. Door het gebruik van algoritmes in het internet kunnen mensen (onbewust) in een zogenaamde ‘bubble’ terecht komen. Ook deepfake 1 kan leiden tot onwenselijke situaties die (met name voor de betrokken personen) veiligheidsrisico’s opleveren. Tijdens een ramp of crisis kan het verspreiden van onjuiste berichten de maatschappelijke onrust aanwakkeren of vergroten. Ook vergroot het de kans dat de crisisorganisatie een verkeerd beeld krijgt van de actuele situatie bij een ramp of crisis.

Er is een toename van maatschappelijk ongenoegen waarneembaar. Het gaat daarbij niet alleen over het optreden van de overheid maar ook over de reactie op gebeurtenissen. Niet zelden mobiliseren mensen zich en komen in actie. Dit kan zowel positief als negatief zijn. Denk hierbij bijvoorbeeld aan stille tochten en massale zoekacties, maar ook aan de demonstraties tegen de COVID-19 maatregelen en boerenprotesten. Verkeerd gedrag van mensen met een voorbeeldfunctie leidt ook tot maatschappelijk ongenoegen. En het publiekelijk terecht wijzen van personen door het publiceren van filmpjes of naam op social media, komt steeds vaker voor.

Ook het veranderen van wet- en regelgeving kan leiden tot nieuwe veiligheidsrisico’s. Denk in dit verband aan het vuurwerkverbod (illegale handel en opslag), maar ook aan de wet- en regelgeving over drugs. Dit laatste betreft het sluiten van ‘coffeeshops’ (ontstaan van straathandel) en het oprichten van grote hennepkwekerijen gereguleerd door de overheid.

De toenemende vermenging van onder- en bovenwereld (ondermijning) baart zorgen. Georganiseerde, ondermijnende criminaliteit bestaat uit veel soorten criminaliteit en activiteiten die daarmee samenhangen. Bij activiteiten maakt de georganiseerde criminaliteit gebruik van diensten uit de bovenwereld. Criminelen schuwen het niet om legale partijen te beïnvloeden of te onderdrukken. Denk daarbij aan volksvertegenwoordigers, bestuurders, ambtenaren en onschuldige burgers. Daarbij passen criminelen soms ook zwaar geweld toe, tot aan liquidaties in woonwijken toe. Een deel van de criminele activiteiten speelt zich ‘onder de radar’ af, bijvoorbeeld op het Darkweb. Burgers, ambtenaren en bestuurders hebben hierdoor soms niet in de gaten welke fysieke veiligheidsrisico’s verbonden zijn aan deze criminele activiteiten. Daarnaast benaderen criminelen bijvoorbeeld boeren om hun schuur af te staan voor de productie van drugs of huren zij loodsen op bedrijventerreinen en zetten een schijnbedrijf op. Dit levert risico’s op voor aangrenzende bedrijven en bewoners. Ook de veiligheid en leefbaarheid in een stad of een buurt kan hierdoor verminderen.

Ondermijnende activiteiten zijn van invloed op de taken van vergunningverlening, toezicht en handhaving van de gemeenten en de veiligheidsregio. Door goede samenwerking van (veiligheids)partners bij toezicht en handhaving kunnen ondermijnende activiteiten en risicovolle situaties mogelijk eerder opgemerkt worden. De veiligheidsregio heeft geen primaire rol bij het voorkomen van ondermijning, maar wel als het gaat om het signaleren en beheersen van de gevolgen en als er onveilige situaties ontstaan.

2.1 Inleiding

De praktijk, de strategische agenda van het Veiligheidsberaad en de evaluatie van de Wet veiligheidsregio’s, geven aan dat de nieuwe crisistypen zich zelden houden aan de grenzen van de veiligheidsregio. De logische samenhang tussen het NVP en het RRP zal daarom verder vormgegeven gaan worden. De scenario’s in dit RRP zijn (mogelijk) regio overstijgend, maar hebben in elk geval ook grote impact in de regio zelf. Dit betekent dat de crisisstructuur mogelijk op alle drie de niveaus (Rijk-bovenregionaal-regionaal) actief wordt.

De meeste crises zullen zich manifesteren op het snijvlak tussen verschillende domeinen. Zo heeft dCOVID-19 ons geleerd dat deze crisis zich niet alleen afspeelt in het domein van de gezondheidszorg. Een goed samenspel tussen diverse actoren, zowel publieke organisaties (de algemene keten), als private organisaties (de functionele keten) is daarom cruciaal.

De risico’s die we in dit hoofdstuk benoemen zijn relevant voor de regio Zaanstreek-Waterland en daarom vertaald in scenario’s. Deze zijn gericht op het thema en zeer algemeen van aard. De scenario’s hebben als doel inzicht te geven in de impact (gevolgen) van het risico en de kans dat het risico zich manifesteert.

Risico’s die in de voorgaande risicoprofielen aan de orde zijn geweest en waar al acties zijn uitgevoerd om het risico te verlagen, kunnen opnieuw worden genoemd omdat het risico mogelijk niet weg is. Het is belangrijk dat deze risico’s onder de aandacht blijven.

Per thema wordt aangegeven welk risico leidt tot een scenario dat in het RRP is gehandhaafd, toegevoegd of afgevoerd. Daarnaast wordt bij enkele thema’s nog de overweging gegeven waarom een onderwerp niet heeft geleid tot een scenario.

2.2 Natuurlijke omgeving

Het thema ‘natuurlijke omgeving’ omvat crisistypen die een natuurlijke oorzaak hebben. Dit betreft bijvoorbeeld overstromingen, natuurbranden, extreme weersomstandigheden, aardbevingen, plagen en dierziekten. De relevante crisistypen voor onze regio zijn ‘overstromingen’, ‘extreme weersomstandigheden’ en ‘aardbeving’.

Dierziekten worden niet relevant geacht voor onze regio door het ontbreken van zeer grote locaties voor intensieve veeteelt of bio-industrie. Zoönose wordt als risico benoemd bij het thema gezondheid.

De scenario’s ‘Dijkdoorbraak primaire waterkering’ en ‘Aardbeving’ zijn overgenomen uit het RRP 2019-2020. Deze scenario’s zijn nog relevant. Aan het scenario ‘aardbeving’ wordt als mogelijke oorzaak ook de ontwikkeling van geothermie toegevoegd.

Het crisistype extreme weersomstandigheden is breder opgepakt. Het scenario ‘Extreem winterweer’ is aangepast naar een nieuw scenario ‘Extreme weersomstandigheden’. Hierbij wordt ook aandacht geschonken aan storm, langdurige droogte, ernstige wateroverlast en langdurige/extreme hitte.

2.3 Gebouwde omgeving

Het thema ‘gebouwde omgeving’ omvat crisistypen die betrekking hebben op het bouwen en gebruiken van gebouwen en kunstwerken. Bij branden gaat het om incidenten die de dagelijkse brandweerzorg overstijgen.

Het scenario ‘Brand in een woongebouw met niet of verminderd zelfredzame personen’ is overgenomen uit het RRP 2019-2020. Dit scenario blijft relevant. Wooncomplexen waar in eerste instantie zelfredzame senioren wonen, worden uiteindelijk wooncomplexen waar veel verminderd zelfredzame personen wonen. Door de vergrijzing en omdat mensen langer zelfstandig wonen, zal deze situatie in omvang de komende jaren verder toenemen.

2.4 Technologische omgeving

Het maatschappelijk thema ‘technologische omgeving’ omvat crisistypen die betrekking hebben op incidenten met gevaarlijke stoffen. Het gaat hierbij om brandbare, explosieve, giftige en radioactieve stoffen. De incidenten kunnen plaatsvinden tijdens transport of bij een stationaire bron.

Het scenario ‘Brand in cacao opslag’ is aangepast naar een nieuw scenario ‘Grote brand met langdurige effecten op de omgeving’. Hierdoor is het scenario algemener van aard geworden, wat leidt tot een breder spectrum aan oorzaken en gevolgen. Het scenario ‘brand in een opslag met gevaarlijke stoffen minder dan 10 ton’ is overgenomen uit het RRP 2019-2020.

Daarnaast is er een trend (en behoefte) dat energie gebufferd moet worden. Opgewekte energie door wind en zon die niet direct gebruikt wordt, kan worden opgeslagen in batterijen of in andere energiedragers. Het bijhouden en registreren van dit soort opslagen is een doorlopend proces en blijft aandacht vragen.

2.5 Vitale infrastructuur en voorzieningen

Het thema ‘vitale infrastructuur en voorzieningen’ omvat crisistypen die zorgen voor verstoring van voorzieningen die noodzakelijk zijn voor het kunnen leiden van een ongestoord leven.

Het scenario ‘Uitval vitale voorzieningen’ is overgenomen uit het RRP 2019-2020. Verstoring van energievoorzieningen neemt toe door een toename van ‘nieuwe’ energiebronnen die energie leveren aan het net. De complexiteit van systemen neemt toe wat kan leiden tot uitval. Daarnaast kan ook klimaatverandering uitval van vitale voorzieningen veroorzaken. Door droogte kunnen bijvoorbeeld verzakkingen ontstaan, wat kan leiden tot schade aan leidingen. En door langdurige hitte kunnen systemen ‘oververhit’ raken. Ook ongelukken en menselijke fouten kunnen zorgen voor uitval van vitale infrastructuur.

Een scenario dat nieuw is toegevoegd is ‘Digitale ontwrichting’. Steeds meer processen in onze samenleving zijn digitaal ingericht. Door keteneffecten, kunnen de gevolgen van bijvoorbeeld het uitvallen van vitale voorzieningen, daardoor nog groter worden. Digitale ontwrichting kan leiden tot grote effecten voor de samenleving en een groot beroep doen op de crisisstructuur.

2.6 Verkeer en Vervoer

Het thema ‘verkeer en vervoer’ omvat crisistypen die betrekking hebben op een verstoring van één van de verkeersmodaliteiten, lucht, weg, spoor en water. Een ongeluk is meestal de oorzaak van de verstoring. Ook andere oorzaken zoals extreme weersomstandigheden, uitval van systemen, tunnels of bruggen en blokkades kunnen zorgen voor ernstige verstoring.

De drukte op het water neemt toe. Een ontwikkeling is dat zeeschepen op Liquid Natural Gas (LNG) gaan varen en deze stof vervoeren. Dat brengt nieuwe externe veiligheidsrisico’s met zich mee.

Op het gebied van veiligheid op het water is al veel geregeld. In het Incident Bestrijdingsplan Noordzeekanaal staan scenario’s beschreven die zich kunnen voordoen op het Noordzeekanaal en wordt de crisisbeheersing bij een incident op het Noordzeekanaal geregeld. Naast het Noordzeekanaal bestaat ook op het Markermeer, de Zaan en het Noordhollands Kanaal het risico op een ernstige aanvaring tussen schepen. Voor het Markermeer bestaat de Samenwerkingsregeling Incidentbestrijding IJsselmeergebied (SAMIJ). Hierin zijn afspraken gemaakt over de coördinatie van een ongeval op het Markermeer. Het scenario ‘Aanvaring op het water’ is overgenomen uit het RRP 2019-2020.

Tussen Zaandam en Amsterdam bevindt zich de Hemspoortunnel. Voor de tunnel bestaat het calamiteitenplan Hemspoortunnel.

2.7 Gezondheid

Het thema gezondheid omvat crisistypen die een impact hebben op de gezondheid van de burgers in de regio. Het gaat hierbij om impact naar aanleiding van virussen, infecties en bacteriën en de impact op de gezondheidzorg als gevolg van rampen en crises. (Het gaat hier dus niet om directe gezondheidsschade als gevolg van het vrijkomen van gevaarlijke stoffen.) In dit verband is ook gekeken naar dierziekten die besmettelijk zijn voor de mens zoals vogelgriep, Q-koorts en de ziekte van Lyme.

Bij de COVID-19 crisis hebben we gezien dat niet alleen de zorgcontinuïteit onder druk komt te staan, maar dat ook andere domeinen geraakt worden, zoals de horeca en de amusementsindustrie. We onderscheiden daarom de scenario’s ‘Uitbraak besmettelijke ziekte’ en ‘Zorgcontinuïteit onder druk’.

Bij het nieuwe scenario ‘Uitbraak besmettelijke ziekte’ ligt de nadruk op het brede spectrum van gevolgen voor alle inwoners en sectoren. Het scenario ‘zorgcontinuïteit onder druk’ is meer gefocust op het aanbod van (medische)zorg bij rampen en crisis van andere aard.

2.8 Sociaal-maatschappelijke omgeving

Dit thema omvat crisistypen die een grote maatschappelijke impact kunnen hebben. Het gaat hierbij zowel om de zichtbare openbare ordeverstoringen (demonstraties/vernielingen), als om verstoringen die in eerste instantie onzichtbaar zijn (groeiende maatschappelijke onrust in de buurt). Incidenten binnen dit thema lijken een steeds grotere rol te spelen. De scenario’s ‘Extreem geweld’ en ‘Verstoring evenement – Paniek in menigten’ en ‘Opvang grote groep mensen’ zijn nog actueel en zijn met enige aanpassingen overgenomen uit het RRP 2019-2020. Maatschappelijke onrust voorkomen ligt niet op het terrein van de veiligheidsregio. De crisisorganisatie wordt soms wel geconfronteerd met de gevolgen als maatschappelijke onrust ontaard in fysieke onveiligheid of geweld.

Bij het scenario ‘Extreem geweld’ is inmenging van buitenlandse overheden in binnenlandse activiteiten als trigger toegevoegd. Onder dit scenario valt ook terrorisme.

Aan het scenario ‘Verstoring evenement’ zijn een aantal triggers toegevoegd. Middelengebruik, polarisatie en de online beïnvloeding door digitale platformen en social media, worden nu als mogelijke oorzaak van de verstoring benoemd.

Het scenario ‘Opvang grote groep mensen’ is aangepast. In dit scenario ligt de focus nu vooral op opvang van niet-zelfredzame mensen. Op deze manier sluit dit scenario beter aan bij de praktijk.

Daarnaast is tijdens het proces stil gestaan bij de risico’s die personen met verward gedrag met zich meebrengen. De problematiek rond deze mensen vraagt om een integrale benadering van reguliere processen van verschillende (zorg)partijen. Een scenario in het RRP is voor dit onderwerp daarom niet passend.

2.9 Samenvatting uitgewerkte scenario’s

De volgende scenario’s zijn relevant voor Veiligheidsregio Zaanstreek-Waterland. De scenario’s zijn uitgewerkt in bijlage 1.

3.1 Inleiding

Per scenario benoemen we in dit hoofdstuk de belangrijkste beheersmaatregelen om de omvang en de gevolgen van het scenario zoveel mogelijk te beperken. Het voorkomen dat een scenario optreedt, wordt bewerkstelligd door sectorale wet- en regelgeving. Het is meestal niet aan de veiligheidsregio om deze wet- en regelgeving te handhaven en te controleren. Wel zorgt de veiligheidsregio ervoor dat de veiligheidspartners gecoördineerd kunnen optreden als een scenario zich voor doet. Daar waar de veiligheidsregio niet primair zelf aan zet is wordt in contact getreden met de verantwoordelijke partijen. Dit om inzicht te vergaren in de wijze waarop op proactieve en preventieve wijze de kans op het ontstaan van een scenario geminimaliseerd wordt.

Op de website van VrZW staan onder het kopje ‘Wat te doen bij’ voor de meeste scenario’s handelingsperspectieven voor burgers geformuleerd..

3.2 Dijkdoorbraak primaire waterkering

Het voorkomen van een dijkdoorbraak is de verantwoordelijkheid van Rijkswaterstaat en het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier.

De kans op een dijkdoorbraak is klein, maar als het toch gebeurt dan speelt de veiligheidsregio een centrale rol in de crisisbeheersing. Om deze rol en de integrale samenwerking tussen alle betrokken partners goed in te vullen, participeert VrZW in het programma ‘Watercrises in Noord-Holland ten noorden van het Noordzeekanaal’. Binnen dit programma wordt een aantal projecten uitgevoerd die gezien kunnen worden als beheersmaatregelen ten aanzien van watercrises. De projecten hebben niet alleen als doel de gevolgen van ernstige wateroverlast of overstroming beperken, maar vooral ook om de crisisbeheersing bij een ernstige wateroverlast of overstroming te optimaliseren. In dit programma wordt samengewerkt met HHNK, Defensie, provincie Noord-Holland, Rijkswaterstaat, VRAA, VRNHN en VRK.

3.3 Extreme weersomstandigheden

De klimaatverandering zorgt vaker voor extreme weersomstandigheden. Op Rijksniveau worden maatregelen genomen om adaptief met de klimaatverandering om te gaan, maar ook om de opwarming van de aarde, als oorzaak van de klimaatverandering, tegen te gaan.

Bij extreme weersomstandigheden heeft de veiligheidsregio een rol bij de noodhulp (brandweer). De crisisorganisatie wordt ingezet als er wordt opgeschaald naar een Gecoördineerde Regionale Incidentbestrijdingsprocedure (GRIP). Uitvoering geven aan de crisisorganisatie en de samenwerking met crisispartners behoren tot de standaardtaken van de veiligheidsregio. Dit wordt frequent beoefend. Er wordt een plan opgesteld voor het inrichten van informatiepunten voor burgers om spoedeisende meldingen te doen in geval van uitval van communicatiemiddelen (zie ook bij uitval vitale voorzieningen).

3.4 Aardbeving

Het Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) en het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) spelen een rol bij het monitoren van seismische bronnen. De provincie en de milieudienst spelen een rol bij het afgeven van een Omgevingsvergunning voor activiteiten die mogelijk een oorzaak kunnen vormen voor een aardbeving.

Naar aanleiding van de aardbeving van juni 2018 in Warder, is ambtelijk- en bestuurlijk overleg opgestart om de informatielijnen en de verantwoordelijkheden van de verschillende partijen duidelijk te krijgen. VrZW heeft deze overleggen gefaciliteerd. De overleggen hebben geresulteerd in een multidisciplinaire informatiekaart in ontwikkeling. VrZW heeft de vaststelling van de informatiekaart gepland in 2021.

3.5 Brand in een gebouw met niet of verminderd zelfredzame personen

Zorginstellingen zijn zelf verantwoordelijk voor de brandveiligheid in hun instelling. In woningen in een woongebouw zijn de eigenaren van de woningen, verhuurders verenigingen van eigenaren, verantwoordelijk voor de brandveiligheid.

De afgelopen jaren heeft VrZW fors ingezet op brandveiligheid in verpleeghuizen, wonen met 24-uurs zorg en seniorencomplexen, om de brandrisico’s te verlagen. Zo vindt er voorlichting plaats en wordt er gewerkt aan bewustwording van personeel, cliënten en bewoners van deze gebouwen. Daarnaast worden er ontruimingsoefeningen gehouden, waarbij de lokale brandweer (mee) oefent op de locatie. Bij de oefeningen in een seniorencomplex worden ook het Rode Kruis en Bevolkingszorg uitgenodigd. Hierdoor kunnen bewoners ervaren wat een dergelijk incident voor hen kan betekenen. Deze aanpak wordt onverminderd voortgezet.

3.6 Grote brand met langdurige effecten op de omgeving

Het bevoegd gezag dat de vergunningen afgeeft voor bedrijven waarbij het risico op een grote brand aanwezig is, speelt ook een belangrijke rol om dit soort branden te voorkomen. Integrale samenwerking tussen het bedrijf, de brandweer en de vergunningverlener kan dit scenario voorkomen.

De brandweer bereidt zich voor op branden met langdurige effecten op de omgeving door middel van planvorming, informatiekaarten, training en oefening. Het is bij dit soort branden nog belangrijker dan bij ‘normale’ branden, dat wordt samengewerkt met vele veiligheidspartners. Goede kennis van de veiligheidspartners en de omgeving is hierbij essentieel. Als voorbeeld wordt hier genoemd de ‘Werkinstructie Cacao-opslagen’. Door deze werkinstructie wordt de kans op brand verkleind en wordt de bestrijdbaarheid verhoogd. Dit zorgt voor risicoreductie bij cacao-opslagen.

3.7 Brand in een opslag met gevaarlijke stoffen minder dan 10 ton

Structureel overleg tussen de gemeenten, de Omgevingsdienst IJmond, de Omgevingsdienst Noordzee-kanaalgebied en de brandweer kan helpen om dit scenario te voorkomen.

Opslag van gevaarlijke stoffen < 10 ton valt onder het activiteitenbesluit. Bij dit soort opslagen is vaak niet bekend wat er opgeslagen ligt en welke voorzieningen er zijn getroffen, ondanks dat er een register moet worden bijgehouden voor opslagen van > 2,5 ton. Dit heeft onder andere te maken met het feit dat verschillende diensten hier toezicht houden en de informatie niet actief wordt gedeeld. Binnen de categorie Opslag gevaarlijke stoffen < 10 ton, zijn bepaalde typen opslagen risicovoller dan andere typen. Voor die categorieën is het zinvol om een monodisciplinaire bereikbaarheidskaart te maken. Ook het naleefgedrag is van invloed op het risico. Dit vraagt om integraal toezicht bij deze locaties en inzicht waar deze locaties zich bevinden.

3.8 Uitval vitale voorzieningen

Om uitval van vitale voorzieningen te voorkomen is sectorale wet- en regelgeving opgesteld. Bij het voorkomen van het uitvallen van vitale voorzieningen speelt de veiligheidsregio geen rol.

Om de gevolgen van uitval van vitale voorzieningen beter te kunnen bestrijden zijn in NW4-verband2 informatiekaarten opgesteld. Daarnaast is er een continuïteitsplan opgesteld voor de eigen organisatie en wordt er een plan opgesteld voor het inrichten van informatiepunten voor burgers om spoedeisende meldingen te doen in geval van uitval van communicatiemiddelen. Bewustwording bij burgers en bedrijven kan bevorderd worden door gerichte communicatie over mogelijke risico’s .. Bedrijven en burgers zullen vooral ook zelf maatregelen moeten treffen om op dit scenario voorbereid te zijn. Bij uitval van vitale voorzieningen heeft Defensie een aantal gegarandeerde bijstand capaciteiten ter beschikking.

3.9 Digitale ontwrichting

Digitale ontwrichting voorkomen is een strategisch agendapunt van het Veiligheidsberaad. Het gaat daarbij om het verbeteren van de samenwerking tussen lokale, regionale en landelijke overheden. Geen enkele zelfstandig opererende organisatie kan digitale ontwrichting voorkomen.

Hoewel de veiligheidsregio een marginale rol speelt bij het voorkomen van digitale ontwrichting, bereiden we ons wel voor op effecten die als gevolg daarvan kunnen ontstaan. We brengen de risico’s in beeld en treffen de juiste maatregelen om het maatschappelijke leven zoveel mogelijk onverstoord te kunnen laten verlopen. Bij de voorbereiding van de eigen regionale crisisorganisatie zullen het verkrijgen van de juiste informatiepositie en het veerkrachtig kunnen reageren op effecten van digitale ontwrichting, belangrijke aandachtspunten zijn. Voor de continuïteit van onze eigen kritische processen binnen brandweerzorg en crisisbeheersing, richten we ons tegelijkertijd op het op orde houden en verbeteren van de eigen cyberveiligheid en cyberweerbaarheid.

Omdat de meeste cyberscenario’s zich niet aan de grenzen van de veiligheidsregio’s houden en diverse externe partijen landelijk opereren, is bovenregionale (in NW4-verband) en landelijke samenwerking op dit dossier vanzelfsprekend. Met onze NW4-buurregio’s nemen we in 2021 gezamenlijk deel aan de landelijke cyberoefening ISIDOOR. Deze oefening richt zich onder meer op de samenwerking tussen Rijk en veiligheidsregio’s en zal voor ons een belangrijk vertrekpunt zijn in het opstellen van planvorming op dit thema.

3.10 Aanvaring op het water

Een aanvaring voorkomen is een van de primaire taken van de waterbeheerders. In onze regio spelen onder meer de provincie, het Centraal Nautisch beheer en Rijkswaterstaat een belangrijke rol.

Voor de incidentbestrijding op het IJsselmeer en het Markermeer wordt het Incidentbestrijdingsplan (IBP) IJsselmeergebied gehanteerd. Voor het Noordzeekanaal is dat het IBP-Noordzeekanaal. Incidentbestrijding op het water is complex omdat er partijen bij betrokken zijn waarmee minder frequent wordt samengewerkt. Het IBP wordt gebruikt bij de oefeningen. De toegevoegde waarde zit in de scenario’s, waarbij een checklist en bijbehorende maatregelen zijn opgesteld.

3.11 Zorgcontinuïteit onder druk

Het organiseren van zorgcontinuïteit is een verantwoordelijkheid van de witte keten. Voor bijstand bij dit scenario kan beroep worden gedaan op Defensie.

Als de zorgcontinuïteit onder druk komt te staan, hanteert het Regionaal Overleg Acute Zorg een escalatiemodel. Dit model geeft structuur in een fase wanneer het nog onduidelijk is of en in welke mate er maatregelen noodzakelijk zijn ten behoeve van de zorgcapaciteit in de regio. Dit geeft tijdens het griepseizoen (de warme fase) een verbeterde coördinatie, gebaseerd op verbeterde informatie. De afgesproken fasering in het escalatiemodel geeft duidelijkheid door vooraf af te spreken op welk niveau (operationeel, tactisch, strategisch) er in de keten zal worden samengewerkt.

De veiligheidsregio speelt een rol bij de informatiedeling tussen betrokken partijen en bij het uitvoeren van maatregelen die niet tot het domein van de zorg behoren.

3.12 Uitbraak besmettelijke ziekte

De uitbraak van een ziektegolf is moeilijk te voorkomen. Bij het voorkomen van een ziektegolf speelt de veiligheidsregio geen rol. De veiligheidsregio kan wel een rol hebben bij het uitvoeren van maatregelen om een uitbreiding van een ziektegolf te beperken.

Tijdens de COVID-19 crisis zijn veel maatregelen getroffen om de uitbraak van de besmettelijke ziekte in te dammen. De maatregelen waren talrijk en kenden vele neveneffecten. Het is echter sterk afhankelijk van het type ziekte en de besmettelijkheid, welke maatregelen noodzakelijk zijn. De COVID-19 crisis heeft ons in ieder geval geleerd dat het nemen van maatregelen niet voorbehouden is aan de zorgpartijen alleen. Defensie heeft bijvoorbeeld bijstand verleend bij het beheersen van de COVID-19 crisis. Tal van organisaties en overheidsinstanties spelen een rol. De verschillende landelijke en regionale evaluaties van de COVID-19 crisis zullen de veiligheidsregio handvatten bieden om een uitbraak besmettelijke ziekte in de toekomst nog beter te kunnen beheersen.

3.13 Extreem geweld

De veiligheidsregio heeft geen taak bij het voorkomen van extreem geweld. Hiervoor zijn onder meer de gemeenten, de politie, het openbaar ministerie en de NCTV verantwoordelijk. Voor het bestrijden en beheersen van de gevolgen van extreem geweld heeft Defensie een aantal gegarandeerde capaciteiten ter beschikking.

De veiligheidsregio heeft wel een taak op het gebied van het beheersen van de gevolgen en het verlagen van de impact. Hiertoe is planvorming opgesteld en wordt er op diverse niveaus geoefend met verschillende scenario’s. In de planvorming wordt ook aandacht besteed aan de veiligheid van de hulpverleners.

3.14 Effecten verstoring van evenement of publieksbijeenkomst

Om verstoring van evenementen te voorkomen vindt er een goede multidisciplinaire voorbereiding van een evenement met risico-inschatting plaats. Op basis van deze voorbereiding wordt een vergunning verleend waarin de veiligheidsaspecten geregeld zijn. Veel voorwaarden voor een evenement zijn ook geregeld in het ‘Besluit brandveilig gebruik en basishulpverlening overige plaatsen’ (BGBOP). De organisator is verantwoordelijk voor het evenement en voor de ‘crowd control’. Op basis van de aard van het evenement kunnen aanvullende maatregelen worden genomen. Extra beveiligingsmaatregelen die de organisatie moet nemen om verstoring van het evenement te voorkomen, worden geëist door de politie. Er wordt onderzoek gedaan naar de wettelijke mogelijkheden om social media beter te monitoren op initiatieven om de openbare orde te verstoren.

De veiligheidsregio is een belangrijke adviseur bij het proces van vergunningverlening en risico-inschatting

3.15 Opvang grote groep mensen

De opvang van grote groepen mensen is een proces van bevolkingszorg. Er is een lijst met grote locaties in de regio en het aantal personen dat daar opgevangen kan worden. Als de capaciteit in de eigen regio onvoldoende is kunnen ook andere veiligheidsregio’s helpen. De coördinerend gemeentesecretaris heeft de regie over de opschaling als de opvang de gemeentegrens overschrijdt. Hulp vanuit het land wordt geregeld via de vertegenwoordiger bevolkingszorg vanuit het Landelijk Operationeel Coördinatie Centrum. Omdat de opvang van grote groepen mensen niet tot in detail is geregeld, vraagt dit improvisatievermogen. Dit bleek goed te werken bij de opvang van vluchtelingen tijdens de ‘vluchtelingencrisis’ van 2015.

4.1 Inleiding

In dit hoofdstuk geven wij een kwalitatieve beoordeling van de impact van de scenario’s en de waarschijnlijkheid dat een scenario zich voordoet de komende tien jaar. Deze beoordeling is tot stand gekomen door een experts oordeel. Wij hebben aan een klankbordgroep (bijlage 2) gevraagd om de scenario’s te scoren op impact en waarschijnlijkheid. Hierbij hebben zij de volgende criteria gehanteerd:

Impact

Waarschijnlijkheid

Een samenvatting van het Regionaal Risicoprofiel 2021-2024 is via een doorklikbare infographic beschikbaar op www.vrzw.nl.