Nota peilbeheer in vrij afwaterende gebieden

1.1 Doel

De voor u liggende beleidsnota heeft tot doel om de beleidslijn voor een optimaal peilbeheer vast te leggen. Optimaal peilbeheer betekent een integraal afgewogen bijdrage aan de doelen uit het waterbeheerplan tegen aanvaardbare maatschappelijke kosten. Hierbij worden alle bij het peilbeheer betrokken belangen afgewogen. Wat het waterschap beoogt is:

• 1.

  Aangeven hoe peilbeheer zich verhoudt tot de doelen van het waterbeheerplan, waaronder het strategisch grondwaterbeheer

• 2.

  Richting geven aan de gewenste ontwikkeling van het peilbeheer

• 3.

  Alle belanghebbenden duidelijkheid bieden hoe het waterschap zijn peilbeheer uitvoert, met de mogelijkheden, beperkingen en consequenties die daarbij horen;

• 4.

  Onze peilbeheerders te helpen bij dagelijkse peilbeheerafwegingen door het geven van richtlijnen en een werkinstructie;

• 5.

  Voor uitwerking in het programma GGOR aangeven wat een streefpeilbesluit is en hoe de afweging tot stand komt.

• 6.

  Gedurende en na extreem droge omstandigheden maximaal in te zetten op conserveren en daarmee grondwatervoorraad zo goed mogelijk aan te vullen.

1.2 Doelgroep

De beleidsnota is geschreven voor burgers en bedrijven, de medewerkers van het waterschap, andere overheden en maatschappelijke organisaties. Aan deze beleidsnota is een werkinstructie voor de peilbeheerders gekoppeld.

1.3 Leeswijzer

Hoofdstuk 2 beschrijft de afbakening van deze nota peilbeheer. Vervolgens geeft hoofdstuk 3 een beschrijving van de doelen uit het waterbeheerplan en de relevantie ervan voor het peilbeheer. Deze beschrijving vormt het vertrekpunt voor de afweging van peilen zoals beschreven in hoofdstuk 4. Na de afweging volgt in hoofdstuk 5 het uitvoeren en evalueren van het peilbeheer onder normale omstandigheden en het gaat kort in op peilbeheer door derden. Tot slot wordt in hoofdstuk 6 kort beschreven hoe de afstemming, inspraak en communicatie verloopt. In de bijlagen is onder andere een begrippenlijst opgenomen.

Paragraaf 2.1 Peilbeheer in normale situaties

Met peilbeheer onder normale omstandigheden wordt het peilbeheer bedoeld dat in 90% van de tijd wordt toegepast en dat binnen het mandaat valt van de peilbeheerder binnen de gestelde marges daarvoor. Bij extreme situaties, zoals extreme droogte en extreme natte situaties, treedt enerzijds een vastgesteld calamiteitenbestrijdingsplan droogte of wateroverlast in werking. Anderzijds kan er ook middels peilbeheer gestuurd worden. Met een conserveringsmarge kan bij extreme droogte binnen de kaders van deze nota peilbeheer gehandeld worden zonder daarvoor het calamiteitenplan in werking te laten treden.

Over het peilbeheer kunnen afspraken worden gemaakt over binnen welke marges de peilbeheerder opereert, maar er zijn twee algemene uitgangspunten van belang:

De maakbaarheid is beperkt

In droge tijden is het in grote delen van het beheergebied niet mogelijk om de streefpeilen te handhaven. De optredende peilen zijn mede afhankelijk van de inrichting en de onderhoudsstatus. Bovendien is het effect van een hoger peil op de grondwatervoorraad niet overal even groot. De watervoorziening blijft in grote mate afhankelijk van het systeem van neerslag en verdamping.

‘Goed vakmanschap’ blijft het devies.

Met deze nota peilbeheer verankeren we het streven naar een optimaal peilbeheer in het belang van de waterschapsdoelen. De nota peilbeheer is een kader voor de GGORs. De nota peilbeheer en de GGORs samen geven peilbeheerders de onderbouwing bij hun dagelijkse peilbeheerbeslissingen in het veld. Het is echter niet de bedoeling om starheid te introduceren: ‘goed vakmanschap’ blijft van belang om in te kunnen spelen op wat het gebied nodig heeft.

Paragraaf 2.2 Categorieën watergangen (A, B en C)

Deze nota peilbeheer gaat over het peilbeheer in A-watergangen. In de Keur en legger van het waterschap is onderscheid gemaakt in A- en B-watergangen (met een maatgevende afvoer van respectievelijk meer dan 30 en 10 liter/seconde) en C-watergangen (maatgevende afvoer < 10 liter/seconde). Het peilbeheer in A-watergangen wordt uitgevoerd door het waterschap. In B en C waterlopen staan, behoudens enkele LOP-stuwen, géén peil regulerende kunstwerken. De LOP -stuwen in B en C waterlopen worden bediend door de grondeigenaren zelf

Paragraaf 2.3 Onderscheid peilbesluiten en streefpeilbesluiten

Deze nota gaat over de niet-peilbesluitgebieden, ofwel de vrij afwaterende (zand)gebieden. De Waterwet (art. 5.2) verplicht waterschappen tot het nemen van peilbesluiten voor die gebieden waar het waterschap onder normale omstandigheden de wateraanvoer en waterafvoer kan beheersen. Waterschap Aa en Maas beheert twee peilbesluitgebieden: Hertogswetering en Koningsvliet. Figuur 1 geeft de begrenzing van deze gebieden, die door de provincie Noord-Brabant zijn aangewezen in de Verordening water. In 2011 is voor deze peilbesluiten de Beleidsnota peilbesluiten vastgesteld door het algemeen bestuur. Enkele jaren geleden (2014) zijn de twee peilbesluiten opnieuw vastgesteld voor tenminste 10 jaar.

Figuur 1: Beheergebied waterschap Aa en Maas met ligging peilbesluitgebieden. Deze nota gaat over het peilbeheer buiten de ingekleurde peilbesluitgebieden.

Voor de gebieden waar geen peilbesluiten zijn voorgeschreven, worden streefpeilen gehanteerd. Kenmerkend voor deze ‘streefpeilgebieden’ is dat waterpeilen niet altijd kunnen worden gegarandeerd. De vastgestelde streefpeilen zijn vooral bedoeld als indicatieve doelstellingen. Dit betekent dat er geen directe rechten of plichten verbonden zijn aan een streefpeilbesluit. Er is dus ook geen wettelijke plicht voor de beheerder om de vastgestelde peilen zoveel mogelijk te handhaven.

Het waterschap geeft met het vaststellen van streefpeilen duidelijkheid over het door het waterschap te voeren peilbeheer in een (GGOR) gebied. Dit heeft tot gevolg dat het waterschap kan worden gehouden aan het vastgestelde beleid, zowel op grond van de algemene beginselen van behoorlijk bestuur als op grond van het bepaalde in artikel 4:84 Awb. Dit artikel bepaalt enerzijds dat een bestuursorgaan handelt overeenkomstig de beleidsregel, maar anderzijds dat onder omstandigheden gemotiveerd van een beleidsregel kan worden afgeweken. Het waterschap zal bij de uitoefening van zijn taken en bevoegdheden rekening moeten houden met de vastgestelde streefpeilen. Het bestuur mag hier gemotiveerd van afwijken.

Streefpeilbesluit als onderdeel van GGOR Landbouw

In 2013 heeft het algemeen bestuur het programma GGOR Landbouw vastgesteld. Met dit programma geeft het waterschap aan dat het gebiedsdekkend het Gewenste Grond- en Oppervlaktewater Regime wil vaststellen. Een GGOR proces kenmerkt zich door het objectief in beeld brengen van de wensen van de verschillende functies in een gebied. Daarna wordt een integrale en gebiedsgerichte afweging gemaakt, welke maatregelen noodzakelijk zijn om zoveel als mogelijk aan de wensen van de functies tegemoet te komen. Dit doen we samen met de betrokkenen en belanghebbenden in de streek.

Het resultaat is een beschrijving van de te realiseren en te behouden grond- en oppervlaktewaterstanden afgestemd op de kenmerken en de functies van het betreffende gebied. Deze beschrijving noemen we het streefpeilbesluit. Het streefpeilbesluit blijft geldig voor de duur van tenminste 10 jaar. In het ontwerp waterbeheerplan 2016 – 2021 is aangegeven dat in 2021 in alle gebieden een GGOR proces is doorlopen, met een streefpeilbesluit tot resultaat.

Paragraaf 2.4 Peilbeheer door stuwen, niet door onderhoud en inrichting

Peilbeheer is één van de instrumenten van het waterschap om het watersysteem op orde te brengen en in stand te houden conform de waterschapsdoelen. Andere instrumenten daarvoor zijn maaien, baggeren, inrichten en het opstellen van beleids(regels). Figuur 2 geeft aan hoe deze instrumenten zich tot elkaar verhouden, waarbij de instrumenten een andere snelheid van handelen en een andere duur van impact hebben. Zo kan met peilbeheer snel gehandeld worden, maar het effect dooft snel uit. Aan de andere kan met beleid, bijvoorbeeld via het beregeningsbeleid of het vaststellen van de keur, langjarig afspraken worden gemaakt en regels worden opgelegd met blijvende impact op het watersysteem.

Figuur 2: Peilbeheer in relatie tot andere instrumenten die het waterschap in kan zetten voor het bereiken van waterschapsdoelen.

Deze nota gaat over peilbeheer in relatie tot de doelen en de kosten. Andere instrumenten hebben wel een bepaalde invloed op het peilbeheer. De meest in het oog springende invloed komt van het al dan niet maaien van een waterloop (zie Figuur 3). Begroeiing zorgt ervoor dat de weerstand wordt vergroot in een waterloop. Een grotere weerstand kan ervoor zorgen dat de afvoercapaciteit van een waterloop wordt verkleind met hogere peilen als gevolg. Tevens kan begroeiing de aanvoerfunctie van waterlopen belemmeren. De focus van deze nota peilbeheer ligt op het peilbeheer door stuwbeheer.

Figuur 3: Het peil wordt gestuurd door de aanwezigheid en instelling van stuwen, én door het profiel en de vegetatieweerstand in de watergang. Hoe verder van de stuw, hoe minder het effect van de stuw en hoe groter het effect van begroeiing. De groene lijn geeft het maaiveld weer, de blauwe lijn het waterpeil. Hoe ver de invloed van de stuw reikt, is afhankelijk van het debiet, het bodemverhang en de onderhoudstoestand.

Paragraaf 2.5 Met peilbeheer maximaal conserveren om grondwatervoorraad aan te vullen

3.1 Relevante wetgeving bij belangenafweging

Het waterschap is verplicht bij de voorbereiding van een streefpeilbesluit de nodige kennis te vergaren over de relevante feiten en de af te wegen belangen (Awb art. 3.2). Naast de belangen van de verschillende (groepen van) belanghebbenden betreft dit ook het beleid zoals dat op verschillende bestuursniveaus geformuleerd is.

In bijlage 2 is de relevante wet- en regelgeving opgenomen. De belangrijkste kaders zijn het provinciaal beleid op het gebied van ruimtelijke ordening en waterbeheer, maar ook (landelijke) regelgeving en beleid op het gebied van natuurwetgeving en archeologie. In de paragraven 3.3.1 t/m 3.3.4 is de doorwerking van het beleid naar het peilbeheer beschreven.

Met het streefpeilbesluit wordt gestreefd naar het peilbeheer dat aansluit bij de ruimtelijke inrichting volgens de Structuurvisie en de bestemmingsplannen en bij het Provinciaal Waterplan. De plankaart bij het Provinciaal Waterplan geeft de waterhuishoudkundige functies weer (in onderstaande figuur weergegeven als KRW waterlichamen). Deze sluiten grotendeels, maar niet overal, aan bij de ruimtelijke functies:

• •

  kerngebied groenblauw (o.a. Natura 2000, Ecologische Hoofdstructuur),

• •

  groenblauwe mantel,

• •

  gemengd landelijk gebied,

• •

  accent agrarische gebieden,

• •

  bebouwd gebied, onderverdeeld in ‘kernen’ en ‘stedelijk concentratiegebied’.

Figuur 4: Functies volgens de Provinciale Verordening Ruimte in relatie tot ligging KRW waterlichamen

3.2 Doelen waterbeheerplan en betekenis voor peilbeheer

Waterschap Aa en Maas werkt conform het waterbeheerplan en in het verlengde van de waterwet doelstellingen uit de inleiding van dit hoofdstuk aan een:

• •

  veilig en bewoonbaar gebied;

• •

  voldoende water en een robuust watersysteem;

• •

  gezond en natuurlijk water en aan

• •

  schoon water.

Het peilbeheer is een kerntaak van het waterschap en levert een belangrijke bijdrage aan deze waterschapsdoelen. Het peilbeheer moet wel technisch haalbaar en financieel betaalbaar blijven.

In onderstaande paragrafen is voor de waterschapsdoelen uit het waterbeheerplan (WBP) 2016 – 2021 aangegeven:

• •

  De beschrijving van het WBP doel;

• •

  De wensen vanuit het WBP doel ten aanzien van het peilbeheer.

Om tot wensen van het peilbeheer vanuit een WBP doel te komen, is kennis nodig van de relatie tussen peilbeheer en het WBP doel. Deze kennis is samengevat in bijlage 3.

Het thema schoon water richt zich op de waterzuivering die het waterschap uitvoert. Daarvoor zijn geen wensen voor het peilbeheer gedefinieerd. Wensen ten aanzien van de chemische waterkwaliteit zijn onder het thema gezond en natuurlijk water geschaard.

De wensen gaan niet altijd en overal samen. Hoofdstuk 4 beschrijft daarom hoe het waterschap deze wensen tegen elkaar afweegt.

3.2.1 Veilig & Bewoonbaar

WBP doel

Voldoende beschermd tegen wateroverlast.

Wensen ten aanzien van het peilbeheer

Zorgen dat er voldoende ruimte in het watersysteem is om een neerslag piek op te vangen. Dit vraagt eerder om lage dan om hoge stuwpeilen. In het geval van calamiteiten is het peilbeheer gericht op het principe vasthouden – bergen – afvoeren. Dit is geregeld in calamiteitenplannen. De (eventuele) inzet van waterbergingsgebieden is daar onderdeel van.

Om wateroverlast als gevolg van natte omstandigheden te verhelpen kan het waterschap lagere stuwpeilen instellen en/of maaien om extra berging en afvoer te creëren.

3.2.2 Voldoende water & Robuust watersysteem

WBP doel

Gewenste peil voor de functies landbouw, natuur en wonen;

Robuust en veerkrachtig watersysteem;

Transparantie en draagvlak over beheer en onderhoud.

Wensen ten aanzien van het peilbeheer – functies landbouw, natuur en wonen

• •

  Functie accentgebied agrarische ontwikkeling (landbouw)

Peilbeheer is afgestemd op landbouwkundig gebruik in bepaalde momenten in het jaar (voorbewerking, zaaien, oogsten). Een toenemend aantal agrariërs heeft geen moeite met hogere peilen in de winter, als ze in het voorjaar het land maar op kunnen. Met peilverlaging in het voorjaar gaat echter een deel van het geconserveerde water verloren, wat voor de kieming van gewassen niet gunstig is. Agrariërs hebben onder voorwaarden ruimte om door middel van LOP stuwen en peilgestuurde drainage voor een optimaal peilbeheer op perceelsniveau te zorgen.

De gewenste drooglegging in agrarisch gebied is afhankelijk van de grondslag en de teelt. Voor de peilbesluitgebieden is in de beleidsnota peilbesluiten uitgegaan van de waarden uit het Cultuurtechnisch Vademecum: een drooglegging in de zomer van 40 cm voor gras op zand en 70 cm in de winter en 60 cm voor akkerbouw op zand in de zomer en 90 cm in de winter. Deze waarden zijn in de praktijk in vrij afwaterende (zand)gebieden vaak niet toereikend voor andere belangen. In de vrij afwaterende (zand)gebieden, waar de voorliggende nota peilbeheer over gaat, worden de waarden uit het Cultuurtechnisch Vademecum losgelaten en wordt er voor het jaarronde streefpeil uitgegaan van een drooglegging van 40 cm onder maaiveld ongeacht de grondslag en teelt

• •

  Functie gemengd landelijk gebied

Gebied waarbinnen verschillende functies in evenwicht met elkaar worden ontwikkeld. Agrarische functies worden in samenhang met andere functies (in de omgeving) uitgeoefend.

Land- en tuinbouw zijn de grootste ruimtegebruikers. De wensen ten aanzien van het peilbeheer komen overeen met die van de functie ‘accentgebied agrarische ontwikkeling’. De positie van de sector varieert van sterke landbouwclusters voor glastuinbouw, boomteelt en intensieve veehouderij tot een gemengd gebied met landbouw, stedelijke functies, recreatie en toerisme, natuurfuncties en verbrede landbouw.

• •

  Functie groenblauwe mantel

De groenblauwe mantel vormt het gebied tussen het kerngebied groenblauw en het agrarisch gebied, alsook het stedelijk gebied. Het kerngebied groenblauw wordt ommanteld om kernen te versterken en te verbinden. De groenblauwe mantel bestaat overwegend uit multifunctioneel landelijk gebied met grondgebonden landbouw. Binnen de groenblauwe mantel zijn ook de zogenaamde beheersgebieden van de ecologische hoofdstructuur opgenomen. Het beleid binnen de groenblauwe mantel is gericht op het behoud en vooral de ontwikkeling van natuur, watersysteem en landschap. Voor de natuur betekent dit vooral versterking van de leefgebieden voor plant- en diersoorten en de bevordering van de biodiversiteit buiten de EHS. Vanuit de watercomponent wordt vooral ingezet op het kwantitatief en kwalitatief herstel van kwelstromen, zoals het wijstverschijnsel op de Peelrandbreuk in Oost Brabant, in de beekdalen en op de overgangen van zand/veen naar klei in de zogenaamde Naad van Brabant. De groenblauwe mantel geeft naast de ontwikkeling van een robuust en veerkrachtig water- en natuursysteem ook ruimte voor de ontwikkeling van gebruiksfuncties, zoals landbouw en recreatie, mits deze bijdragen aan de kwaliteiten van natuur, water en landschap: de “ja-mitsbenadering”. De groenblauwe mantel biedt echter geen ruimte voor stedelijke ontwikkeling of de ontwikkeling van nieuwe (kapitaal)intensieve vormen van recreatie en landbouw.

Peilbeheer in deze gebieden is voor het watersysteem gericht op oeverontwikkeling, vismigratie tijdens het migratieseizoen (1 maart – 1 juli) en doorspoelen nutriëntenconcentraties (voorkomen interne eutrofiering). Daarnaast is peilbeheer gericht op het behoud of de ontwikkeling van bijzondere waarden (bijvoorbeeld kwel, hoge actuele of potentiele natuurwaarden). Peilbeheer is niet gericht op het bedienen van een verdere ontwikkeling van intensieve landbouwfuncties.

• •

  Functie kerngebied groenblauw

Peilbeheer is gericht op het behoud of de ontwikkeling van bijzondere waarden (bijvoorbeeld kwel, hoge actuele of potentiele natuurwaarden). Afhankelijk van de locatie betekent dit het bevorderen van hoge grondwaterstanden, het terugbrengen van kwel of het bevorderen van een natuurlijke dynamiek.

• •

  Functie kernen in landelijk gebied en stedelijk concentratiegebied

Het peilbeheer in bewoond gebied is gericht op de woonfunctie, de (oever)ecologie en eventuele recreatieve functies. Voor de verwerking van water dat bij hevige neerslag overstort uit de riolering, is de wens om daarop te anticiperen met wat lagere peilen. In de provinciale verordening water is een lijst met vaarwegen opgenomen. Voor deze vaarwegen, die in ons beheergebied vooral in Den Bosch liggen, is een voldoende waterstand ten behoeve van bevaarbaarheid van belang.

Wensen ten aanzien van het peilbeheer – robuust en veerkrachtig watersysteem

• •

  Waterconservering

Waterconservering vraagt om jaarrond zo hoog mogelijke peilen waarbij het belang van maximaal conserveren op de hoge gronden van onder meer de Peelhorst het grootst is. Deze hoge gronden zijn infiltratiegebieden en gelden als buffer en bron voor kwelgebieden en de lager gelegen gronden in de beekdalen van beken zoals de Aa en de Raam, zie figuur 5 voor grafische en versimpelde weergave. Deze hogere gronden hebben over het algemeen een kleiner risico op wateroverlast en is conservering door hogere peilen makkelijker in te zetten.

Figuur 5: Maximaal conserveren in de vrij afwaterende gebieden, optimaal conserveren in de beekdalen (uit Visie GGOR Leigraaf)

In de beekdalen en andere kwelgebieden wordt gestreefd naar een optimale waterconservering waarbij de natuurlijke dynamiek van hogere winterpeilen en wat lagere zomerpeilen een factor is voor het ecologisch laten functioneren van beken. Daarnaast zijn op deze gronden de risico’s op wateroverlast over het algemeen groter en zal de conservering optimaal ingezet worden. Voor zowel de hoge als de lage gronden wordt uitgegaan van een streefpeil waarbij er jaarrond een drooglegging is van 40 cm. Met een beheermarge kan er meer onderscheid gemaakt worden in de verschillende gronden waar er maximaal en optimaal geconserveerd wordt en kan er ingespeeld worden op de wisselende omstandigheden. Bij zeer droge omstandigheden wordt de conserveringsmarge ingezet. Onderstaande tabel geeft weer hoe waterconservering wordt ingezet in tijd en ruimte met bijbehorende streefpeilen uitgedrukt in droogleggingen. Dit zijn algemene uitgangspunten en maatwerk in het gebied is geboden. Hoe er wordt omgegaan met wisselende (weer)omstandigheden in de verschillende seizoenen staat in meer detail beschreven in paragraaf 5.4

Tabel 1: waterconservering in tijd en ruimte uitgedrukt in drooglegging.

• •

  Wateraanvoer

Aanvoerwater volgt een lange route om vanuit de Maas of kanalen naar een bepaald aanvoergebied te komen. Om een zekere hoeveelheid door een aanvoerwatergang te krijgen, is een bepaald verhang, noodzakelijk. Hoe groter het verhang, hoe meer doorstroming er plaats kan vinden en hoe meer water er aangevoerd kan worden. Het gevolg hiervan kan zijn: hogere peilen boven in het stuwvak, of andersom: lagere peilen in het benedenstroomse deel van een stuwvak. Wateraanvoer heeft consequenties voor de chemische waterkwaliteit (zie Gezond en Natuurlijk Water).

3.2.3 Gezond & Natuurlijk Water

WBP doel

Ecologisch goed functionerend watersysteem.

Geen problemen met de (chemische) waterkwaliteit.

Wensen ten aanzien van het peilbeheer

Peilbeheer in waterlopen met de functie waternatuur (beekherstel) en ‘ruimte voor watersysteemherstel’ is gericht op herstel stromingsdynamiek en vismigratie tijdens het migratieseizoen (1 maart – 1 juli).

Bij de KRW- waterlichamen ‘sloten en kanalen’ (M-type) is met name de impact van het peilbeheer op de oeverzone van belang. Er geldt de volgende voorkeursvolgorde:

• •

  Hoog winterpeil, lager zomerpeil (Winterpeil > Zomerpeil);

• •

  Jaarrond één peil (winterpeil = zomerpeil).

Bij dit laatste type peilbeheer wordt jaarrond één peil gehanteerd. In het voorjaar moet plotselinge peilverlaging (bijvoorbeeld voor landbewerking) of plotselinge peilverhoging (bijvoorbeeld voor waterconservering) zoveel mogelijk worden voorkomen.

Bij ‘beken’ (R-type, stromende wateren) is, naast een goede ontwikkeling van de oeverzone, een goede ontwikkeling van morfologische- en stromingsprocessen van belang. Herstel van een natuurlijke afvoerdynamiek (geen peilbeheer) van een beeksysteem is hierin een sleutelfactor. Peilbeheer heeft hier invloed op, maar meestal alleen in samenhang met inrichting. Het waterschap geeft hier in beekherstel- en GGOR-projecten integraal invulling aan.

Voor de chemische samenstelling van het water is het beperken van de afspoeling van stoffen in het voor- en najaar van belang. Dit kan door een geschikt samenspel tussen agrariër (waar en wanneer bemesten) en peilbeheerder (wanneer hoge peilen instellen). Als het grond- en oppervlaktewaterpeil hoog is, komt opgebrachte mest sneller tot afstroming bij een bui. Daarnaast heeft de inlaat van water vanwege peilhandhaving, doorspoeling en doorvoer invloed op de chemische samenstelling van het water. Het waterschap houdt daarmee rekening bij de gebiedsgerichte uitwerking van het peilbeheer.

4.1 Hoe wegen we af?

Het voorkomen van wateroverlast heeft decennialang gegolden als topprioriteit voor het peilbeheer. Sinds de jaren ’80 en ’90 is steeds meer de balans gezocht tussen droog en nat, vooral door wat hogere peilen in de winter te hanteren en eerder in het jaar het hogere zomerpeil in te stellen. Het waterschap verandert van een uitvoeringsorganisatie gericht op afvoeren in een multi-stakeholder waterbeheerorganisatie. Deze ontwikkeling is nog niet ten einde en deze nota is erop gericht deze ontwikkeling voort te zetten.

Figuur 6: Samenkomen van doelen in het peilbeheer. Peilbeheer maakt een ontwikkeling door van focus op afwatering via balans tussen droog en nat naar integrale afweging van waterkwantiteit en waterkwaliteit.

Figuur 6 geeft deze ontwikkeling schematisch weer. In Hoofdstuk 3 zijn de wensen ten aanzien van het peilbeheer per WBP doel (veilig en bewoonbaar, voldoende en robuust, gezond en natuurlijk) beschreven. Door de grote verwevenheid van functies komt het niet of nauwelijks voor dat er maar één doel bediend wordt door het peilbeheer. En wanneer dit het geval is, zoals bijvoorbeeld een kwelsloot van de Zuid-Willemsvaart die puur op afvoeren gericht is, dan is het niet nodig om hier een ingewikkelde peilafweging te maken. De aandacht in deze nota gaat daarom uit naar de plekken waar doelen samen komen. Deze plekken zijn in Figuur 6 genummerd 1 tot en met 4. Deze nummers corresponderen met de volgende paragrafen, die beschrijven hoe het waterschap afweegt in deze voorkomende situaties.

Figuur 7: Voorbeeld van hoe doelen uit het waterbeheerplan samenhangen. Op kaart zijn weergegeven de kwel-/ en infiltratiegebieden en de KRW watergangen. Voor de KRW watergangen is aangegeven waar wateraanvoer op zit, wat een sterke invloed heeft op het ecologisch functioneren.

4.1.1 Voldoende & Robuust – Gezond & Natuurlijk – Veilig & Bewoonbaar (1)

Voorbeeldgebieden waar alle WBP doelen in samenhang bediend kunnen worden, zijn heringerichte beekdalen, met een beekdalbrede benadering. Hier is het peilbeheer het meest integraal. We hanteren een vast peil waarbij de risico’s voor veiligheid aanvaardbaar zijn, we grote peilschommelingen in het voorjaar voorkomen om een goede ecologische ontwikkeling te bewerkstelligen, we water conserveren daar waar nuttig en effectief en vullen we de grondwatervoorraad aan indien noodzakelijk. Om hier te komen is een synergetische aanpak van inrichting, onderhoud en beheer nodig. Onder de paraplu van het Deltaplan Hoge Zandgronden werkt het waterschap de komende decennia samen met partners aan dit ‘robuuste watersysteem’.

4.1.2 Voldoende & Robuust – Gezond & Natuurlijk (2)

Gebieden waar voldoende water en gezond & natuurlijk water de boventoon voeren, zijn bijvoorbeeld EHS gebieden en delen van de groenblauwe mantel om natuurgebieden heen. Hierbij wordt zo lang mogelijk een hoog vast peil aangehouden, om water te conserveren ten behoeve van de grondwatervoorraad en om peilschommelingen in het voorjaar te voorkomen. Er wordt terughoudend omgegaan met peilverlagingen in het voorjaar. Wanneer de peilen richting de zomer gaan uitzakken wordt de aanvoer zo opgebouwd dat het waterpeil gelijkmatig toe- of afneemt. In de oogstperiode, in de late zomer en het najaar, zijn wel tijdelijke peilverlagingen mogelijk.

Hoge peilen voorjaar en hoge peilen zomer (aanvoer) vinden plaats in de gebieden waar waterconservering gewenst en effectief is. Dit zijn de hogere delen van het gebied (infiltratiegebieden en intermediaire gebieden). Water conserveren in beekdalen en kwelgebieden is vaak minder gewenst (zie paragraaf 4.1.4). Dit betekent dat voorkeursgebieden voor waterconservering voornamelijk gelegen zijn binnen de districten Raam, Boven Aa en delen van Beneden Aa.

In deze gebieden wordt begonnen met water conserveren in de haarvaten (niet- KRW waterlopen) en vervolgens in de benedenstroomse waterlopen daarvan.

Niet in alle gevallen is wateraanvoer mogelijk. Voorbeelden hiervan zijn het stroomgebied Hooge Raam, Kleine Aa, de Maashorst en de bovenloop van de Goorloop

• ➔

  Consequentie: Dit type peilbeheer richt zich vooral op hooggelegen en tussenliggende infiltratiegebieden. Met waterconservering wordt droogteschade beperkt en wordt via infiltratie ook een bijdrage geleverd aan de watervoorziening in de omgeving.

Hogere winterpeilen – iets lagere zomerpeilen vinden plaatsen in de robuuste beken: provinciale functie waternatuur en deels verweven. Dit zijn tevens KRW- waterlichamen die aangemerkt zijn als stromend watertype. Daar waar deze beken niet samenvallen met wateraanvoer is dit type peilbeheer kansrijk.

• ➔

  Restrictie: minimale peilschommelingen in het voorjaar (tot 1 juni);

• ➔

  Risico: toenemende kans op wateroverlast in de winter.

In alle andere KRW waterlichamen is sprake van de combinatie met wateraanvoer, waardoor ten behoeve van de ecologische ontwikkeling geen optimaal peilbeheer mogelijk is. In de zomer worden hogere peilen gehanteerd en de stromingsdynamiek is gereguleerd. Indien mogelijk wordt de wateraanvoer pas opgestart na 1 juli in verband met de ecologische ontwikkeling van de oeverzone.

Daar waar voldoende water en gezond & natuurlijk water samenvallen met de provinciale functie ‘groenblauwe mantel’ ontstaat op het eerste oog geen knelpunt. In deze situatie is het agrarisch belang ondergeschikt. In de praktijk blijkt dit echter niet altijd zo eenvoudig en ligt de groenblauwe mantel ook in intensief agrarisch gebied. Generiek beleid is daarom niet goed mogelijk. Het waterschap brengt de belangen in beeld, weegt het peilbeheer gebiedsgericht af in het GGOR.

In gebieden waar het agrarisch landgebruik valt binnen de categorie ‘accent agrarisch gebied’ is het peilbeheer afgestemd op deze functie. Binnen deze gebieden is voor de daarin gelegen waterlichamen een minder hoge ecologische toestand haalbaar.

4.1.3 Gezond & Natuurlijk – Veilig & Bewoonbaar (3)

Zomerpeilen worden lager ingesteld ten behoeve van een meer natuurlijke afvoerdynamiek. Hierdoor ontstaat het type peilbeheer ‘vast peil’ op een relatief laag streefpeilniveau. Het waterschap past dit peilbeheer toe in herstelde beken, die niet beekdalbreed zijn hersteld.

Hoge winterpeilen – iets lagere zomerpeilen komen voor in de robuuste beken: provinciale functie waternatuur en deels verweven. Dit zijn tevens KRW- waterlichamen die aangemerkt zijn als stromend watertype. Daar waar deze beken niet samenvallen met wateraanvoer is dit type peilbeheer kansrijk.

• ➔

  Restrictie: minimale peilschommelingen in het voorjaar (tot 1 juni);

• ➔

  Risico: toenemende kans op wateroverlast in de winter en uitzakkende (grond)waterstanden in de zomer.

4.1.4 Veilig & Bewoonbaar – Voldoende & Robuust (4)

Het waterschap hanteert wat hogere winterpeilen om het grondwater aan te vullen. Dit betekent: meer risico op wateroverlast op lage percelen, in overleg met de grondeigenaren. Het waterschap beheerst het risico door op basis van neerslagvoorspellingen en grondwaterstanden het peil aan te passen. We spreken dan van debietgestuurd of grondwatergestuurd peilbeheer. Dit is een actieve vorm van peilbeheer, waar de groeiende beschikbaarheid en nauwkeurigheid van informatie en tools (zie paragraaf 5.3) een belangrijke randvoorwaarde voor is. Het stroomgebied van de Leigraaf is een voorbeeld waar dit peilbeheer wordt toegepast.

4.2 Beleidslijn in veel voorkomende gevallen

Het bovenstaande geeft aan hoe het waterschap afweegt als doelen of functies samen komen. Het waterschap stuit bij het peilbeheer op een aantal veel voorkomende dilemma’s, zoals in de voorgaande paragraaf geschetst. Met deze nota peilbeheer maakt het waterschap de volgende vier beleidskeuzes.

1. Wateraanvoer is leidend boven te kleine droogleggingen onderweg

Als wateraanvoer in een bepaald gebied gewenst is, dan is de wateraanvoerfunctie leidend boven eventuele kleine droogleggingen in het transport er naar toe. Het algemeen belang van het aanvoergebied gaat dan boven het particulier belang van de aangrenzende grondeigenaar. Op veel plekken in het bovenstroomse gedeelte van aanvoerwatergangen zijn de peilen hoger dan voor de daar aanwezige functie gewenst is. Eventuele knelpunten kunnen niet met het peilbeheer opgelost worden, vaak wel met inrichting.

2. Geen intensievere teelten dan gras faciliteren op laagste perceel

Op veel lage plekken in het beheergebied wordt het peilbeheer op de voet gevolgd. In agrarisch gebied worden peilbeheerders vaak benaderd om een voldoende drooglegging in te stellen voor bewerking ter voorkoming van te natte omstandigheden. Deze wens is vaak in strijd met andere waterschapsdoelen, zoals in het voorgaande is aangegeven. In het programma GGOR Landbouw is daarom aangegeven dat het faciliteren van alle functies op de laagste percelen niet meer leidend is.

Een landelijk gangbare insteek is dan om een streefpeil te bepalen dat optimaal is voor 90% van de percelen in een stuwvak en minder optimaal is voor het 10% laagste maaiveld in een stuwvak. Dit is met draagvlak toegepast bij de GGOR Landhorst en heeft daar geresulteerd in verhoging van enkele peilen. Vanuit de uitvoering van het peilbeheer komt echter de vraag op: wat is het 10 % laagste maaiveld? Dit is niet voor elk stuwvak even helder. Vaak is in het veld wel helder en zichtbaar wat het laagste perceel is. Door hier geen intensievere teelt dan gras te faciliteren wordt hetzelfde resultaat bereikt. Gras verdraagt immers een kleinere drooglegging dan akkerbouwgewassen.

3. Meer ruimte voor peilverlaging in oogstperiode dan in het voorjaar

Voor agrariërs is een goede draagkracht van de bodem belangrijk om zonder problemen met machines het land op te kunnen. De bodem moet dan voldoende droog zijn, want natte bodem hebben minder draagkracht. Het begin en het eind van het groeiseizoen zijn daarin belangrijk: het land wordt dan bewerkt om te zaaien en te oogsten.

In het voorjaar is het vanuit wateraanvoer, waterconservering en ecologie gewenst om peilen niet te ver te laten zakken. Tijdens het oogsten zijn deze wensen veel minder prangend. De vraag naar wateraanvoer is dan goeddeels weggevallen, planten zijn al volgroeid en ingesteld op uitzakkende waterstanden, en eventuele tekorten in de grondwatervoorraad worden in de winter doorgaans weer aangevuld. Grondwaterstanden zijn jaarrond mede bepalend voor het peilbeheer. Als die hoger zijn dan normaal voor de tijd van het jaar, kunnen de peilen wat lager worden ingesteld ten behoeve van agrarische landbewerking. Zijn de grondwaterstanden lager dan normaal dan is er minder ruimte voor peilverlaging.

4. Bij extreem lage grondwaterstanden

Indien er tijdens en na een lange droge periode zeer lage grondwaterstanden optreden wordt de conserveringsmarge ingezet. Met het inzetten van deze marge worden peilen hoger opgevoerd, wat leidt tot droogleggingen die kleiner zijn dan 40 cm en kunnen aflopen tot tegen het maaiveld aan. De inzet van deze marge zal vooral plaatsvinden waar dit bijdraagt aan het aanvullen van grondwater op met name de hoge gronden op de Peelhorst en waar de risico’s op wateroverlast laag zijn.

Naast het inzetten van de conserveringsmarge is het blijven inzetten van aanvoerwater ook van belang. Met dit aanvoerwater kunnen peilen hoog gehouden worden. Onder zeer droge omstandigheden en onafhankelijk van het seizoen kunnen waterlopen van water worden voorzien, die anders onder peil zakken ofwel droogvallen. Het aanvoerwater zal op deze manier infiltreren in de bodem en het grondwater ten goede komen.

4.3 Afweging op 3 schaalniveaus: beleid, GGOR en in het veld

De peilafweging gebeurt op drie niveaus; beleid, GGOR en in het veld. Het beleid dient als kader voor het GGOR proces en de afweging in het veld.

De afweging staat onder invloed van zowel ruimtelijke als tijdsaspecten. Naast het landgebruik zijn ook de gebiedskenmerken van belang. Denk aan hoge en lage gronden, kwel en infiltratiegebieden, wijstgebieden, zand-, klei- en ijzerhoudende gronden en de aan- of afwezigheid van drainage- en aanvoermiddelen. Figuur 8 geeft schematisch weer met welke aspecten rekening wordt gehouden bij de peilafweging, en in welke mate deze nota, het GGOR proces en de peilbeheerder invulling geeft aan deze aspecten.

Figuur 8: Afwegingsaspecten (linkerkant figuur) en de mate waarin de nota peilbeheer, het GGOR proces en de peilbeheerder invulling geven aan deze aspecten in ruimte en tijd (rechterkant figuur).

Uit Figuur 8 valt af te leiden dat de beleidsmatige aspecten (= reikwijdte nota peilbeheer) ruimtelijk van aard zijn. Een peilbeheerder in het veld moet niet via het peilbeheer bepalen welke functie hij waar bedient; dat is een bestuurlijke keuze. Andersom moet de peilbeheerder de ruimte hebben om in te spelen op actualiteiten in het seizoen en het weer, zonder daar telkens over te moeten overleggen binnen het waterschap. De afspraken die in een GGOR proces gemaakt worden ten aanzien van de streefpeilen en inrichtingsmaatregelen slaan de brug tussen het beleid en het dagelijkse beheer in het veld.

De landgebruiks- en waterhuishoudkundige functies bepalen het type peilbeheer: door middel van welk type peilbeheer wordt het beleidsdoel behaald? Vervolgens bepaalt het waterschap aan de hand van de gebieds- en watersysteemkenmerken in het GGOR proces wat het bijbehorende streefpeil en de beheermarges zijn. Deze beheermarges zijn nodig om de peilbeheerder dat peil in te laten stellen dat hoort bij de tijd van het jaar en inspeelt op de geldende weersomstandigheden.

4.4 Wanneer dagelijks beheer overgaat in een calamiteit

In het waterbeheer kennen we extremen die invloed hebben op het peilbeheer. De extremen gaan twee kanten op: extreme droogte met watertekorten met eventuele droogteschade aan natuur en landbouw en extreme natte situaties waarbij (grootschalige) wateroverlast kan optreden met eventuele natschade. Deze vormen van extremen zijn bijzondere situaties die zoals gesteld in §2.1 buiten de afbakening van deze nota peilbeheer vallen. Daartoe handelt het waterschap volgens het vastgestelde calamiteitenbestrijdingsplan wateroverlast / watertekort.

Extremen die wel invloed hebben op het dagelijkse peilbeheer zijn lokale (zomerse) piekbuien met een onzekere verwachting in plaats en tijd die voor tijdelijke en lokale wateroverlast kunnen zorgen. Zomerse piekbuien zijn vaak variabel in plaats, tijd en intensiteit en niet goed te voorspellen op die variabelen. Onderstaande figuur laat zien hoe de voorspelbaarheid en schaal van piekbuien kan verschillen.

Figuur 9: voorspelbaarheid en impact van piekbuien

Het waterschap handelt in deze situatie als volgt:

• 1.

  alleen vooraf anticiperen met peilverlagingen, als er al een zeer natte situatie bestaat

• 2.

  tijdens en na de bui handelen waar het nodig is door versneld overtollig water af te voeren, eventueel naar water behoevende gebieden

• 3.

  tijdelijk en lokaal eventueel wateroverlast accepteren

Vooraf te veel anticiperen op lokale hevige buien kan ongewenste effecten hebben, zoals het onnodig afvoeren van water. Heeft een piekbui plaatsgevonden en leidt deze lokaal tot wateroverlast dan handelt het waterschap zo goed en snel mogelijk door het water op een verantwoorde manier af te voeren, eventueel naar gebieden die het overtollige water kunnen gebruiken. Dit houdt ook in dat eventueel tijdelijk en lokaal wateroverlast door een piekbui geaccepteerd wordt. Piekbuien boven stedelijk gebied kan ertoe leiden dat overstorten vanuit het riool gaan werken en leggerwaterlopen belasten. Het uitgangspunt is hier dat overstorten vanuit het riool goed het water kwijt kunnen om de kans op overlast in het stedelijk gebied te verkleinen. Peilregulerende kunstwerken direct na een overstort zijn altijd zo afgesteld dat deze geen belemmering vormen voor het afvoeren van overstort water.

5.1 Naar een jaarrond streefpeil en beheermarges

In deze paragraaf wordt beschreven hoe het waterschap tot een streefpeil met bijpassende marges komt. Het daadwerkelijk vaststellen van streefpeil met marges blijft een samenspel met het betreffende gebied of in meer detail een stuwvak met bepaalde functies, aanliggende eigenaren en de gebieds- en systeemkennis in de eigen organisatie.

Met deze nota peilbeheer laat het waterschap het traditionele peilbeheer van een laag winterpeil en hoog zomerpeil, achter zich. Ook de praktijk van voor de nota peilbeheer, waarbij de winterpeilen meer richting het zomerpeil worden gezet, maar tijdens het zaaien en bemesten in het voorjaar flink worden verlaagd, kent zijn beperkingen. Met deze nota zal op de meeste plekken de afweging uitmonden in een jaarrond vast streefpeil met minimale schommelingen waarbij de flexibiliteit in de beheermarge zit. Met een aangescherpte nota peilbeheer en de komst van conserveringsmarge wordt geanticipeerd op zeer droge omstandigheden met zeer lage grondwaterstanden. Het inzetten van de conserveringsmarge kan tijd en plaats afhankelijk zijn en zal enkel worden ingezet indien nodig. Derhalve wordt deze niet opgenomen in streefpeilbesluit waarin wordt weergeven hoe we invulling geven aan het peilbeheer in 90% van de tijd. Onderstaand in tabelvorm samenvattend de ontwikkelingen die Aa en Maas heeft doorgemaakt in het peilbeheer aan de hand van droogleggingen.

Tabel 2: ontwikkeling in het peilbeheer van Aa en Maas

5.2 Hoe te komen tot een streefpeil met marges

Het komen tot een vastgesteld streefpeil met beheermarges gebeurt in samenspraak met de omgeving in een GGOR proces. Kanttekening daarbij is dat GGOR processen niet gebiedsdekkend en gelijktijdig plaatsvinden. Er zullen dus gebieden zijn waar een GGOR proces nog op zich laat wachten. In deze gebieden doet het waterschap alvast ervaring op door het peilbeheer al richting het wensbeeld te laten gaan van een jaarrond vast streefpeil, zonder daarbij de verschillende belangen uit het oog te verliezen. Deze opgedane ervaring dient dan als input voor als er een GGOR proces wordt opgestart.

De onderstaande figuur geeft aan wat het waterschap in een streefpeilbesluit vastlegt. Dat is een vast streefpeil (waterpeil) dat jaarrond geldt, waarbij rekening wordt gehouden met een bepaalde drooglegging ten opzichte van het aangrenzende maaiveld. Een maximaal en minimaal peil geeft de beheermarge aan.

Het komen tot een streefpeil met bijbehorende beheermarges is een proces waarbij vier stappen doorlopen worden. De eerste twee stappen geven vooral inzicht in de omgeving met al zijn specifieke kenmerken waar de streefpeilen worden vastgesteld. De stappen die daarop volgen geven invulling aan de kenmerken door een zo goed mogelijk streefpeil met beheermarge vast te stellen:

• 1.

  Gebiedskenmerken

• 2.

  Watersysteem kenmerken

• 3.

  Bepaal streefpeil

• 4.

  Bepaal beheermarge

Figuur 11: streefpeil met beheermarges en conserveringsmarge

Stap 1: gebiedskenmerken

Bij de gebiedskenmerken inventariseert het waterschap zowel de landgebruiksfuncties in het gebied, als fysieke kenmerken zoals hoogteverschillen, de grondsoort, kwel of wegzijgingsgebieden, hoge zandgrond versus laag beekdal. Het waterschap doorloopt de volgende stappen:

• •

  Inventarisatie functies uit Provinciaal Water (en Milieu) Plan en bestemmingsplannen (zie figuur 4)

• •

  Inventarisatie gebiedskenmerken

• •

  Inventarisatie doelen voor de watergang of het stroomgebied, conform hoofdstuk 3.

• •

  Inventarisatie aanvullende wensen vanuit de WBP doelen ten opzichte van de huidige situatie.

  • o

    waar en hoe kan waterconservering een impuls krijgen?

  • o

    waar en hoe kunnen de KRW doelen beter bediend worden?

  • o

    waar en hoe kan de kans op wateroverlast verkleind worden?

Stap 2: watersysteem kenmerken

Bij de kenmerken van een watersysteem wordt goed gekeken naar de sturingsmogelijkheden die er zijn in het watersysteem en de waterhuishouding die er heerst. De volgende vragen worden beantwoord:

• •

  Is er wateraanvoer aanwezig om te kunnen anticiperen op watertekorten?

• •

  Wat zijn de sturingsmogelijkheden in een waterloop, zijn er kunstwerken die het peil kunnen reguleren? Zijn de kunstwerken handmatig ofwel automatisch?

• •

  Zijn percelen gedraineerd?

• •

  Hebben waterlopen een krap of juist ruim profiel?

• •

  Zit er veel verhang op een waterloop of juist niet?

• •

  Zijn stuwvakken groot of juist klein en waar zit het laagste perceel in een stuwvak?

Stap 3: bepaal streefpeil

Bij het vaststellen van het streefpeil worden alle gebied- en watersysteemkenmerken meegenomen en afgewogen zoals in hoofdstuk 3 en 4 beschreven. De vragen die in deze afweging worden beantwoord zijn:

• •

  Waar zit ruimte voor verbetering / optimalisatie van de WBP doelen?

• •

  Welke peilbeheervarianten zijn denkbaar, bijvoorbeeld in de hoogte van het streefpeil of in de uitvoering van het beheer?

• •

  Welke voor- en nadelen kleven er aan deze varianten?

• •

  Draagt automatiseren van stuwen bij aan een beter peilbeheer voor de omgeving en beheerder?

Stap 4: bepaal beheermarge

De beheermarge geeft invulling aan de geldende gebieds- en watersysteem kenmerken. Met een beheermarge kan flexibel worden ingespeeld op het gebied maar ook op wisselende omstandigheden. Uitgangspunt blijft wel dat wordt gewerkt met één streefpeil. De beheermarge geeft invulling aan de in hoofdstuk 4 beschreven afweging op basis van landgebruik en waterhuishouding in een gebied.

Stap 5: uitvoeren peilbeheer

Bij voldoende draagvlak en vertrouwen voor het streefpeil en de beheermarge, kan het peilbeheer uitgevoerd worden. Is het vertrouwen onvoldoende, dan maakt het het waterschap afspraken om met de betrokkenen het afgesproken peilbeheer uit te voeren, en gezamenlijk te monitoren.

5.3 Flexibiliteit bij uitvoering door beheer- en conserveringsmarges

Het waterschap beheert het peil in een omgeving die continu verandert. Om in te kunnen spelen op de dynamiek is een bepaalde mate van flexibiliteit nodig. De flexibiliteit wordt aan de peilbeheerder geboden met een bepaalde beheermarge bij een vastgesteld streefpeil.

Onderstaande figuur geeft aan welke ondersteuning de peilbeheerders krijgen bij het inzetten van de beheermarge en conserveringsmarge. In de figuur zijn drie pijlers zichtbaar die de peilbeheerder helpt bij de instelling van de juiste peilen binnen de gestelde beheermarge:

• 1.

  Eigen kennis en kunde

• 2.

  Technische ondersteuning

• 3.

  Advisering

Figuur 12: de peilbeheerder met ondersteuning

Eigen kennis en kunde

De peilbeheerders zijn erop toegerust dat ze voldoende kennis en kunde hebben om op een adequate manier het peilbeheer uit te voeren. De kennis en kunde hebben de peilbeheerders verkregen door ervaring en opleiding. Het op peil houden van de kennis en kunde vraagt om constante aandacht. Ervaren peilbeheerders, die veel kennis en kunde hebben, spelen een belangrijke rol in de kennisuitwisseling en begeleiding van nieuwe (jonge) medewerkers.

Technische ondersteuning

De laatste jaren heeft het waterschap veel hulpmiddelen ontwikkeld om de peilbeheerder te ondersteunen in zijn werk. Dit is een proces dat niet stil staat: meer hulpmiddelen komen in de toekomst beschikbaar om de peilbeheerder te ondersteunen. De belangrijkste hulpmiddelen die nu voor handen zijn:

• •

  Hydronet, Geoweb en grondwaterportaal: hulpmiddelen dat o.a. de volgende informatie ontsluit:

  • o

    Actuele en verwachte grondwaterstanden;

  • o

    weersvoorspelling van een klein stroomgebied naar regio’s;

  • o

    gevallen neerslag;

  • o

    actueel regionaal neerslagtekort op jaarbasis

  • o

    alle stuwstanden, waterstanden - en afvoergegevens.

• •

  TMX: een systeem waarmee automatische stuwen worden aangestuurd. Hiermee worden de wenselijke waterstanden op afstand en automatisch ingesteld. Tevens biedt het de mogelijkheid om stuwen automatisch op debiet te sturen. Met name in aanvoergebieden past het waterschap dit debietgestuurd systeem toe. Verder geeft het systeem alarmeringen indien bepaalde waarden worden over- of onderschreden.

• •

  Meten en melden app: een mobiele applicatie waarmee de peilbeheerder zijn handelingen registreert en daarmee inzichtelijk maakt voor anderen. Verder geeft het de peilbeheerder alle beschikbare info van een stuw van locatie tot streefpeil met beheermarge en maximale en minimale stuwstand.

Ontwikkeling

• •

  Om de peilbeheerder in het veld en adviseurs op kantoor zo goed mogelijk te ondersteuning in de keuzes die moeten worden gemaakt bij het instellen van een stuw op gewenst niveau wordt er een stuwvakwijzer ontwikkeld. De stuwvakwijzer gaat alle beschikbare informatie op stuwvakniveau ontsluiten. Daarnaast is een doorontwikkeling voorzien die om de nog niet beschikbare informatie doch relevante informatie beschikbaar te krijgen.

Advisering door de Waterkamer

De peilbeheerder staat er niet alleen voor. Naast dat externen, zoals agrariërs en terreinbeheerders, met verzoeken of aandachtspunten de peilbeheerder voeden, is ook interne deskundigheid beschikbaar: De waterkamer zorgt voor waterschapsbrede afstemming en advisering richting de peilbeheerder. De Waterkamer is een plek waar alle districten, de afdelingen Onderzoek& Monitoring en Beleid & Advies zijn vertegenwoordigd, zodat beoogd beleid en de uitvoering daarvan in één lijn lopen en blijven lopen. Beschikbare data komt hier samen en wordt tot informatie omgezet. De waterkamer heeft een belangrijke rol bij het inzetten en intrekken van de conserveringsmarge. De waterkamer signaleert wanneer en waar het inzetten ofwel intrekken van de conserveringsmarge aan de orde is. Vervolgens adviseert de waterkamer de peilbeheerders de conserveringsmarge in te zetten ofwel in trekken en wordt het Dagelijks Bestuur geïnformeerd.

5.4 Variabelen om op in te spelen

Deze paragraaf beschrijft de meest in het oog springende variabelen waarop peilbeheerders kunnen inspelen om aan het streefpeil te voldoen binnen de beheermarges.

Verzoeken van derden

Beheermarges geven de peilbeheerder de ruimte om in te gaan op verzoeken van derden. Verzoeken kunnen komen van agrariërs die bijvoorbeeld lagere peilen wensen om het land te kunnen bewerken ten behoeve van inzaaien, oogsten, nachtvorstschade regeling of het uitrijden van mest. De peilaanpassingen die voor dergelijke verzoeken worden gedaan zijn altijd tijdelijk van aard en vallen veelal binnen de gestelde marges die bij het streefpeil van de betreffende waterloop horen. Het verzoek wordt vervolgens getoetst aan de, op dat moment geldende, andere wensen in het gebied, zoals beschreven in hoofdstuk 3 en 4 van deze nota. Zijn er geen andere argumenten, dan wordt ingegaan op het verzoek. Zijn er wel andere argumenten, dan wordt overlegd met zowel collega’s als met de indiener van het verzoek hoe tot een oplossing te komen.

Het weer

Het weer heeft grote invloed op het peilbeheer en of de streefpeilen gehaald kunnen worden. Bij droog weer dalen de afvoeren, peilen zakken weg. Bij natte weersomstandigheden stijgen de afvoeren en lopen peilen op. De peilbeheerder heeft met de beheermarges de mogelijkheid om in te spelen op het weer en de weersvoorspellingen en kan daarmee maatwerk leveren.

Onderhoud status: begroeiing en bagger in waterlopen

Waterlopen die in het groeiseizoen dichtgroeien met waterplanten, hebben doorgaans een lagere afvoercapaciteit door de verhoogde weerstand in de waterloop. Hierdoor kunnen peilen oplopen en boven het gewenste streefpeil uitkomen of zelfs boven de gestelde beheermarge. Als de reguliere maaibeurten die in het maaibestek zijn vastgelegd niet afdoende zijn om aan de streefpeilen binnen de marges te voldoen en met stuwbeheer er geen peilverlaging bewerkstelligd kan worden, is er de ruimte om extra te maaien. Dit werkt ook de andere kant op. Als peilen wegzakken onder streefpeil of zelfs onder de beheermarge, dan kan een maaibeurt uitgesteld worden om op deze manier zo lang mogelijk aan het streefpeil te voldoen.

Is een waterloop schoon van begroeiing en kan met stuwbeheer niet voldaan worden aan het gestelde streefpeil binnen de marges én is waterloop dichtgeslibd met bagger, dan baggert het waterschap deze bij uitzondering uit. Ook als dit buiten de reguliere 7 jarige cyclus van baggeren valt.

Grondwater

De toestand van het grondwater geeft een indicatie of aanpassingen nodig zijn om aan de streefpeilen te voldoen. Het grondwater fungeert als een buffer voor het oppervlaktewater. Staan de grondwaterstanden laag, dan is de buffer groot. De peilen in de waterlopen worden dan aan de bovenkant van de beheermarge ingesteld. Is de buffer in het grondwater klein en wordt er veel regen voorspeld, dan stuurt het waterschap eerder naar de onderkant van de beheermarge. Staan de grondwaterstanden extreem laag of is er een kans dat de grondwaterstanden extreem laag komen te staan, dan zal de conserveringsmarge ingesteld worden.

Projecten

Projecten door het waterschap zelf of door derden kunnen baat hebben bij een aangepast peil. Vaak gaat het hier om het kunnen uitvoeren van een project onder veilige omstandigheden. Aangezien projecten van tijdelijke aard zijn en gebaat bij goede voortgang en veilige werksituatie zijn andere wensen ten aanzien van het peil doorgaans ondergeschikt aan het tijdelijke project. Wel dient dit altijd binnen de gestelde wet- en regelgeving worden uitgevoerd en de flora- en faunawetgeving is hier vaak van toepassing.

Verschillende seizoenen

De variabelen waarop ingespeeld dient te worden hebben in de verschillende seizoenen een ander risico en impact. Onderstaand een beknopte beschrijving van seizoenen met ieder haar eigen kenmerken. Toepassing in de praktijk is uiteraard altijd afhankelijk van de situatie buiten, er is geen sprake van het star toepassen hiervan. Zo kan een winter heel droog zijn en een zomer juist heel nat. De heersende omstandigheden zijn bepalend, rekening houdende met de kenmerken die ieder seizoen kent

Winter: Zijn de grondwaterstanden (zeer) laag en is de oogst voorbij, dan kunnen de peilen richting maaiveld gaan. Hierdoor bestaat een grotere kans op wateroverlast. In dit seizoen is dit echter geen groot risico, doordat er nauwelijks gewassen op het land staan en waterlopen niet begroeid zijn. Ook als er in de winter normale grondwaterstanden zijn, is de impact van eventuele wateroverlast beperkt en kunnen peilen minimaal op streefpeil of hoger staan.

Lente: In dit seizoen anticiperen in tijd en ruimte om maximaal te conserveren rekening houdend met kenmerken in dit seizoen zoals landbewerkingen, uitrijden van mest, opkomende begroeiing in waterlopen. In dit seizoen is de impact van eventuele wateroverlast groter doordat percelen worden ingezaaid ofwel er jonge gewassen op het land staan. Tevens zijn in dit seizoen hogere (grond)waterstanden van belang voor de natuur. En zijn grote peilschommelingen ongewenst voor de ecologie in de waterlopen en haar oevers. Indien peilen in de winterperiode hoger staan kunnen peilen in het voorjaar op een “natuurlijke” wijze wat lager ingesteld worden.

Zomer: is het volop groeiseizoen en zijn er geen landbewerkingen meer nodig. Dan kunnen de peilen naar een kleinere drooglegging in die gebieden waar maximaal conserveren nut heeft. Dat is voornamelijk op de hoge gronden van de Peelhorst. Dit seizoen kent wel het (steeds toenemende) risico op hevige onweersbuien en is zeker een factor om rekening mee te. Impact van wateroverlast is groot aangezien percelen vol met gewassen staan. In dit seizoen de peilen wat lager houden op risicovolle locaties en lagergelegen waterlopen en zo een meer natuurlijk peilbeheer na te streven wat ten gunste kan komen aan KRW-doelstellingen. Voordeel hiervan is dat risico op overlast door hevige onweersbuien wordt beperkt doordat er meer buffer in de waterlopen is.

Herfst: anticiperen in tijd en ruimte. Het oogstseizoen is begonnen en daarop moet geanticipeerd worden. Om gronden berijdbaar te houden tijdelijk lagere peilen instellen, indien het peil van invloed is op een perceel en de omstandigheden daar om vragen.

5.5 Verantwoording, evaluatie en monitoring

Peilbeheer is een dynamisch gegeven in een omgeving die verandert. Het is daarom van belang dat een beleidsnota niet star is en kan meebewegen met ontwikkelingen. Verder is het van te voren niet geheel in te schatten of de nota de uitwerking heeft in de praktijk die bij voorbaat bedacht is. Om hier invulling aan te geven is het van belang dat er een cyclus is waarbij het plan en uitvoering worden geëvalueerd en zo nodig de plannen bij te stellen. Onderstaand figuur geeft de cyclus weer.

Figuur 13: PDCA cyclus beleid peilbeheer op korte en lange termijn

Het bovenstaande figuur geeft een cyclus weer op twee tijdschalen. De grote cirkel geeft de langere termijn weer, terwijl de kleine cirkel de korte termijn weergeeft. Op de lange termijn past het waterschap het peilbeheer eventueel aan in het beleid en een GGOR proces. Voor beleid zal de termijn de periode zijn van een waterbeheerplan (6 jaar). Een GGOR proces vindt om de 10 jaar plaats. De korte termijn geeft de cyclus weer van de “dagelijkse praktijk”. Het peilbeheer monitoren we dagelijks / wekelijks op de districten en maandelijks in interactie tussen beleid en uitvoering. Waar nodig intensiveren we het gesprek met enkele belanghebbenden uit het gebied, zoals in het gebied van de Leigraaf. Eens per 10 jaar doorlopen we een integraal GGOR proces waarin we alle belangen tegen het licht houden en komen tot een nieuw streefpeilbesluit met de nodige inrichtingsmaatregelen.

5.6 Peilbeheer door derden

Bij het bepalen van wat ‘derden’ zelf aan peilbeheerder kunnen uitvoeren, is de Keur van het waterschap van belang. De Keur is een verordening van het waterschap die regelt wat wel en niet mag in of nabij oppervlaktewateren en dijken. Als waterschap zien we er op toe dat bepalingen in de Keur worden nageleefd.

Er zijn verschillende groepen aan te wijzen als derden. Dat zijn grondeigenaren en –gebruikers (met name agrariërs), andere overheden en terreinbeheerders (met name natuurorganisaties).

1. Peilbeheer door agrariërs

Agrariërs zijn zelf verantwoordelijk voor het peilbeheer op eigen terrein binnen de bepalingen van de Keur. Niettemin kan het uitgevoerde peilbeheer door het waterschap invloed hebben op het peilbeheer van de agrariër en omgekeerd. Dat geldt ook voor agrariërs onderling, waarin teeltafhankelijke peilkeuzes op perceelsniveau invloed kunnen hebben op peilen van omliggende percelen, bijvoorbeeld door LOP stuwen. Hierin is het van wezenlijk belang dat het waterschap en agrariërs met elkaar in gesprek blijven en van elkaar kunnen leren. Zo geeft het beregeningsbeleid (zie www.aaenmaas.nl/beregening) de agrariër de mogelijkheid om met een bedrijfswaterplan invulling te geven aan de waterhuishouding op eigen percelen.

2. Peilbeheer door andere overheden en natuurorganisatie s

Peilbeheer door andere overheden zoals gemeenten, aangrenzende waterschappen, Rijkswaterstaat en natuurorganisaties zoals Staatsbosbeheer, Brabants Landschap en Natuurmonumenten, heeft vooral betrekking op B- en C-watergangen en op kanalen en waterpartijen als plassen en(stads)vijvers. Vaak gelden hier vaststaande peilen, waarbij de betreffende organisatie en de inhoudelijke specialist verantwoordelijk is voor het uitvoeren van het peilbeheer. Zijn er raakvlakken met het peilbeheer door het waterschap, dan wordt dit met de betreffende organisatie besproken.